A razzoqov, sh. Tashm atov

Jon  Grey,  Tomas  Godskin
  va 
Jon Breylaredûai.
 Ular, asosanm ishchilar orasidan kelib chiqib, muam- 
molami hal etishda mustaqil ravishda o‘z qarashlarini e ’ion qildilar.
Tomas Godskin.  0 ‘tgan asrlarda ilmiy axborot va publitsistika janr 
sifatida hali bir-biridan ajralmagan edi. T.Godskin asarlarida shu ilmiy 
izlanishlaming bizning tafakkurimizga ko‘ra belgilarini topamiz. Awalo, 
bu qo‘yilgan masalaga yaqindan taalluqlidir.
1827-yilda T.G odskin «Taniqli siyosiy iqtisod» nomli kitobini e’ion 
qildi,  lekin  uning  asosiy  g‘oyalari  awalroq  1825-yilda  «Kapitalning 
daf qilishiga qarshi mehnatni himoyalash» asarida bayon etilgan edi.
Dastlabki nazariyalarida olim kapital ishlab chiqarishdan tashqarida 
degan fikmi bildirib, o ‘z zamondosh iqtisodchi olimlariga qarshi chiqdi. 
Uning  fikricha,  aylanm a  kapital  umuman  yig‘ilgan  zaxiralar  emas, 
masalan, ishchilar now oyxonada non yopishadi, boshqa ishchilar esa 
uni  sotib  olishadi.  Dem ak,  aylanma  kapital  zaxira  «yig‘ilma»  emas, 
balki «mayjud» m ehnatdir.
T.Godskin  asosiy  kapitalni  to ‘plangan  mehnat  deb  biladi,  lekin 
ishchilarsiz hech qanday mashina hech narsa ishlab chiqara olmaydi.

---

Bundan shunday xulosa chiqadiki, foyda o ‘tgan mehnat hisobiga emas, 
balki kundalik m ehnat tufayli yuzaga keladi.  Lekin asosiy kapital  o ‘z 
egasi uchun mehnatdan ustunlik qilish vositasi  hisoblanadi. Yuqorida 
aytilganlaming barchasidan T.Godskinning ikkinchi tezisi kelib chiqadi: 
kapitalist tomonidan o ‘zlashtirib olingan foyda ishchilaming mehnatdan 
oladigan  to ‘liq  mahsulot  huquqini  buzish  demakdir.  Bu  zo‘ravonlik 
kapitalistlar tom onidan  mehnatning  bo‘ysundirilishi  bo'lsa,  ulam ing 
hokimiyati ishchi mahsulotni o‘zlashtiradi. T.Godskinning aytishicha, 
jamiyatdagi barcha jamg‘arma kapitalistlar tomonidan amaiga oshiriladi. 
Lekin mahsulotni ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlami va kapitalistga 
foyda  ko‘rinishida  tegadigan  mahsulotni  ham   faqat  ishchi  ishlab 
chiqaradi.  Foyda  ko‘p  bo‘lgan  sari  ish  haqi  kam  bo‘lishini  ko‘rsatib 
o‘tadi.  «Haqiqiy  adolatni  tiklashning  birdan-bir vositasi  yoki  chorasi 
ishchilami kasaba uyushmalariga birlashtirishdir», - deb hisoblaydi olim.
J.Grey  yoshlik  yillaridanoq  R.Ouen  pamfletlarini  o ‘qib,  ulam i 
targMbot qildi.  1825-yilda  u o'zining «Inson baxti  haqida ma’ruzalar» 
kitobini nashr qildirdi. XIX asming 20-30-yillarida ingliz ishchilarining 
sevimli  kitobi  bo‘lgan  bu  asar  R.Ouen  ta ’siri  ostida  yozilgan  edi. 
J.Greyning  fikricha, jamiyat  uch  kategoriyadagi  kishilarga bo‘linadi: 
birinchisi  ishchilar,  ular barcha  moddiy  boyliklami  yaratuvchilardir. 
Ikkinchisi shifokor, o‘qituvchi va boshqalardir.  Uchinchisi esa «mustaqil 
sinflar»dir. 
«Bu mustaqil sinflami tashkil qiluvchi kishilar ikki xil hoiatga
 
bogliqdir. Birinchidan, atrofdagilaming mehnatsevarligiga, ikkinchidan
 
nohaqlikning  mavjudligiga.  Bu  esa  ular  ustidan  hukmronlik  qilish
 
imkoniyatini  beradi
Olimning fikricha, jamiyatning asosini ayirboshlash munosabatlari 
tashkil qiladi. Kishilar orasidagi boshqa barcha munosabatlar esa mana 
shu  munosabatlar  ustiga  quriladi.  Qashshoqlikning  bosh  sababchisi 
esa raqobatdir.  1831-yilda J.Greyning «Ijtimoiy tartib», «Ayirboshlash 
asoslarí haqida harakat» nomli asarían e’Ion qilindi. Bu asarlar siyosiy 
iqtisodga oid asarlar hisoblanib, unda ishlab chiqarish, taqsimot, aholi 
nufusi,  soliq  va  soliqqa  tortish  muammolari,  shuningdek jamiyatda 
ayirboshlash  tartibini  qayta  tashkil  etish  ko‘rsatiladi.
Umummilliy  savdo  palatasi  tashkil  etilib,  u  barcha  tarm oqlar  - 
dehqonchilik,  sanoat  va  savdo  ishlari  boshqaruvini  tashkil  etadi. 
Yer va  kapital  egalari  o‘z  mulklarini  m azkur boshqaruv apparatiga 
bir yilcha aw aldan belgilangan mukofot hisobiga topshirib, o'zlarini

---

turli  tavakkallardan  xalos  qiladilar.  Barcha  xo‘jalik  ishlariga  rah- 
barlikni palata topshirig‘iga ko‘ra amaldorlar yoki ziyolilar olib bora- 
dilar. Sanoat va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari milliy savdo omborlarida 
saqlanib, o ‘sha yerdan savdo do'konlariga sotuvga chiqariladi.
Jon  Brey.  J.Breyning  «Mehnatga  nisbatan  adolatsizlik  va  uoi 
bartaraf etish yo‘llari» nomli kitobi  1839 yilda nashr qilindi. T.Godskin 
va  J.Greyning  pamfletlari  kabi  Breyning  kitobi  ham  katta  shuhrat 
qozondi.  U  ham   ishchilar  orasidan  yetishib  chiqqan  bo‘lib,  bosma- 
xonada  harf teruvchi  va  muqova qiluvchi  bo‘lib  ishlar edi.  Dunyoda 
adolatsizliklar  qayerdan  vujudga  kelishini,  jamiyat  va  davlat  nima 
ekanligini,  m ehnatning  zaruriyati,  kapital jamg‘arish va  ayirboshlash 
xususiyatlarini o ‘rganishga  o‘z e’tiborini  qaratdi.
Uning fikricha,  ayirboshlash tengsizligi bir sinfga hech  narsa bilan 
shug‘ullanmaslikni  va  dabdabali  yashashni  ta ’minlaydi,  boshqa  bir 
sinfni og‘ir m ehnatga  mahkum etadi.
J.Brey hech qanday siyosiy saylov islohotlari bu tartibni  o ‘zgartir- 
maydi, deydi.  M avjud tartibdagi ishchilar sinfî qanchalik aqlli, yuqori 
m a’naviyatli yoki mehnatsevar kuch bo‘lishidan qat’i nazar, to ‘g‘rüab 
bo‘lmaydigan  qullikka  mahkumdirlar.  Shuning  bilan  birgalikda,  u 
ishchilar  sinfining  kurashi  kishilarga  qarshi  emas,  balki  tuzumga 
qarshi,  u  kapitalistlar  bilan  yoki  kapital  bilan  emas,  balki  kapitalni 
qo‘llash usuli bilan ekanligini uqtiradi.
12.4.  M arksizm  vujudga  kelishining  tarixiy  shart-sharoitlari
Sismondi  Prudon,  qisman  Smit,  Rikardo,  xayoliy  sotsialistlar  va 
boshqalar kapitalistik tizimning bir qancha negativ tomonlarini ochib 
bergan edilar,  Ana shu  illatlar bu davrda keskin kuchaydi,  mehnat va 
kapital,  ishchilar  va  sohibkorlar  o ‘rtasidagi  qarama-qarshilik  tobora 
ortibbordi.  1831-34-yillarFransiyada Lion to‘quvchilari, 30-40-yillarda 
Angliyadagi vuddistlar va chartistlar harakati ishchilar sinfming musta- 
qil sinf sifatidagi chiqishlari edi.  1844-yilda Sileziya to‘quvchilarining 
qo‘zg‘oloni Germaniyadagi inqilobiy harakat darakchisi bo‘ldi.  1848- 
yilda buijua inqilobi tufayli marksizmning vujudga kelish jarayoni yanada 
kuchaydi. Awalgi davrdagi  iqtisodiy talablar asta-sekin siyosiy tus ola 
boshladi.
Vujudga kelgan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy sharoit va awalgi davrdagi 
bir qancha iqtisodiy g‘oyalar asosida, birinchi navbatda klassik iqtisodiy

---

maktab,  utopik  sotsializm  ta’limotlari  tufayli  marksizm  shakllandi. 
Kapitalistik tuzum, hozirgi davr till bilan aytganda, bozor iqtisodining 
bekam-u ko‘st emasligi, uning ijobiy tom onlari bilan birga hal etilishi 
shart bo'lgan muammolarining ham mavjudligi yangi iqtisodiy ta ’lim ot 
paydo bo‘lishiga turtki bo‘ldi.
12.5.  K.Marksning iqtisodiy  ta ’limoti
K.Marksning  bosh  iqtisodiy  asari  «Kapital»  bo‘lib,  unda  asosiy 
iqtisodiy  g‘oyalar  ilgari  suriladi  (1-jildi  1867-yilda  nashr  etilgan). 
Marksning  iqtisodiy  merosida  klassik  m aktab  g‘oyalari  asosiydir.  Bu 
olimning  tadqiqot  predmetida  iqtisodiyotda  ishlab  chiqarish  sohalari 
muammolaming tahlili  ustuvordir.  V. Petti  tadqiqotlariga baho berib, 
ishlab  chiqarishning  buijua  munosabatlarini  ichki  aloqalari  o ‘rga- 
nilishini ta’kidlaydi.
Tadqiqot uslubi boshqa olimlardan  keskin  farq qilmaydi,  iqtisodiy 
jarayonlar  siyosat  va  davlatga  nisbatan  ustuvor  hisoblanadi,  am m o 
kapitalizm va shunga muvofiq xo‘jalik yuritishning bozor mexanizmi 
o‘tkinchi deb qaraladi.