A razzoqov, sh. Tashm atov



Download 7,76 Mb.
Pdf ko'rish
bet53/82
Sana06.01.2022
Hajmi7,76 Mb.
#323497
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   82
Bog'liq
Iqtisodiy ta`minotlar tarixi.Razzoqov A

«eng  g o 'za l,  m ukam m ai,  m ustahkam   buîunjahon
 
assotsiaîsiyaiaridandir.  Barcha  qonuniy manfaatlar uygunlashgandir
».
F.Bastia  1850-yilda «Iqtisodiy garmoniyalar» kitobini chop etdi. Unda 
garmoniya  (uyg‘unlik)ning asosini  almashuv va sof,  hech narsa bilan 
cheklanmagan  raqobatda  ko‘radi.  F.Bastia  o ‘z  g‘oyasini  isbotlashda 
Seyning fikridan  foydalangan bo‘lib,  xizmatlar nazariyasi bunga mos 
keladi,  ya’ni  almashuv,  xarid-savdo  o‘zaro  teng  «xizmatlar»ni  al- 
mashish demakdir.  Sey bo'yicha bu «xizmatlar» nafaqat odamlar, balki 
buyumlar va tabiat kuchlari tomonidan ko‘rsatilsa ham, Bastia jamiyat 
hayotining qanday sohasida bo‘lmasin, faqat shaxsiy xizmatlami ustun 
qo‘yadi.  «Xizmat»  deganda  ishlab  chiqarish  davomida  real  niehnat


sarfmigina  emas,  balki  shu  xizmatdan  foyda  keltiruvchi  har  qanday 
harakat,  faoliyat  va  kuch  tushuniladi.  Bundan  shu  narsa  aniq  bo ‘lib 
qoladiki,  qimmat  yaratishda  ishlab  chiqarishga  faqat  ishchilar  emas, 
balki  kapitalist va yer egalari ham  katta  «xizmat» ko‘rsatadilar.  Kapi- 
talistning  «xizmati»  unga  foiz  olish  imkoniyatini  berishini  F.Bastia 
shunda ko‘radiki, kapitalist kapitalni avans yoki ssuda tarzida sarflab, 
iste’molni orqaga suradi va uni kapitalistning «qurboni» deb hisoblaydi. 
Bu  yuqorida  biz  keltirgan  Senioming  tiyilish  nazariyasining  o ‘zidir. 
«Tiyilish» so‘zi o‘miga «orqaga surish» so‘zi qo'yilgan, xolos.
Mehnat  va  kapital  olrtasidagi  uyg‘unlik,  ya’ni garmoniyani  yanada 
to ‘laroq  isbotlash  maqsadida  Bastia  o ‘zining  kapital  jam g‘arilishi 
«qonuni»ni yaratdi va unda Rikardoning foyda va ish haqining bir-biriga 
qarama-qarshi  ekanligi  to‘g‘risidagi  ta ’limotini  inkor  etishga  harakat 
qildi.  F.Bastianing bu «qonuni»ga ko‘ra, mehnat va kapital manfaatlari 
oliy darajada hamohangdir. Oqibatda kapitalistning foydasi va ishchining 
maoshi  bir  vaqtda  va  bir  miqdorda  oshib  boradi,  hatto  ishchilaming 
hissasi  kapitalistlamikidan  tezroq o lsar ekan,  demak,  oqibatda kapita­
listning foydasi nisbatan kamayadi.  U  bu  fikmi isbotlashga urinib ham 
o ‘tirmaydi.  Uningcha,  foyda  normasi  va  kapitalistlaming  milliy  daro- 
maddagi  hissasi  masalalarini  qorishtirib yuborgan.  Foyda  normasining 
pasayib  borish  tendensiyasi  ishchilam i  ekspluatatsiya  qilishning 
kuchayishi  bilan  mos  kelishi  mumkin,  demak  kapitalistlaming  milliy 
daromaddagi  hissasi  ham oshib  borishini  kutish  mumkin.
F.Bastia o‘zining bu nazariyasi yordamida kapitalistlar va yer egalari 
o ‘rtasidagi  qaram a-qarshiliklarni  hal  etadi.  U  yer  ren tasin i  yer 
egasining yoki uning ota-bobolarining shu yemi ishlash va yaxshilash 
xizmati uchun berilgan mukofot deb hisoblaydi. Shunday qilib, kapital 
va  yer egaligi  o ‘rtasidagi  uyg‘unlik shu  bilan  hal  etiladiki,  yer  rentasi 
yerga qo‘yilgan kapital foizining bir ko‘rinishiga aylantiriladi.  Bunday 
izohlash  yer  rentasining  iqtisodiy  kategoriya  sifatidagi  xususiyatini 
inkor etadi. uning foydadan hech qanday farqi qolmaydi.  Ishlanmagan 
yerlardan olinadigan renta umuman bu sxemaga mos kelmaydi.
Demak,  Bastianing  izohi  bo‘yicha  o ‘sha  davrdagi  buijua jamiyati 
turli  sinflar  o ‘rtasidagi  o ‘z  xizm atlari  bilan  alm ashib  turu v ch i 
«uyg‘unlashgan hamkorlik* jamiyati tarzida namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy 
erkinlik  bu  xizm atlar  alm ashuvining  ekvivalentligining  garovi 
hisoblanadi,  chunki  bu  yerkinlik  nomutanosib  harakatlaming  oldini


oladi.  Proteksionizmni cheklanmagan erkin raqobat bilan almashtirish 
esa  sotsialistlaming  jam iyatni  mukammalroq  iqtisodiy  jamiyatga 
aylantirish to ‘g‘risidagi chaqiriqlariga qarama-qarshi qo‘yiladi.
1775-85-yillardagi mustaqillik uchun Shimoliy Amerika va Angliya 
o ‘rtasidagi kurashda qozonilgan g‘alaba tufayli AQSH davlati vujudga 
keldi.  Hokimiyat  tepasiga yangi  sinf - buijuaziya o ‘tirdi.  AQSH  bur- 
juaziyasi  ingliz  buijuaziyasidan  anchagina  farq  qilar  edi.  AQSHdagi 
hukm ron  sinf  1865-yilgacha  qullikni  saqlab  qoldi  va  ingliz  siyosiy 
iqtisodiga zid ravishda o ‘z siyosiy iqtisodini yaratishga tayyor edi. Biroq 
A Q SH da siyosiy iqtisod  klassik asosda vujudga  kelmadi.  Buning sa- 
babi  shuki,  XIX  asrning  20-30-yillarida  AQSHda  kapitalizmning 
nisbatan tez rivojlanishi ishchilar harakatining vujudga kelishíga va tez 
o ‘sishiga olib keldi.
Ayni vaqtda ish tashlashlar bo'lib turdi. Siyosiy kurashning keskin- 
lashuvi  vulgar  siyosiy  iqtisod  uchun  zamin  yaratdi.  Bundan  tashqari 
klassik siyosiy iqtisod AQSHda qulchilikning saqlanib qolishini tanqid 
qilar  edi.  Shu  sababli  AQSHda  yuzaga  kela  boshlagan  iqtisodiy  fikr 
klassik maktabga qarshi chiqdi.  Bu g‘oyalar Genii Charlz Keri (1793- 
1879) tadqiqotlarida o ‘z aksini topdi.
Yirik noshiming o ‘g‘li  bo‘lgan  G.Keri kommersiya sohasida katta 
yutuqlarga erishdi.Yirik fabrikantga aylanib, iqtisodiy tadqiqotlajga ki- 
rishdi.
1837-40-yillarda  uning  «Siyosiy  iqtisod  prínsiplarí»  va  1857-59- 
yillarda  «Ijtimoiv  fanlaming  asoslarí»  nomli  asarían  chop  etildi.  Bu 
asaming qisqacha varianti  1865-yilda «Ijtimoiy fanlar uchun qo‘ilanma» 
nom i bilan chop etildi.  F.Bastia amerikalik shu olimdan ilhomlandi.
G.Ch.  Ken  ingliz  siyosiy  iqtisodiga  keskin  qarshi  chiqib,  AQSH 
kapitalizmini  madh  etdi.  Uning  asosiy  asari  «Manfaatlar uyg‘unligi» 
(1872) kitobidir. G .K enning qarashlari Angliyaga qarshi ruhda edi.  U 
Rikardoning ta’limoti va  Maltus aqidalarini rad qildi.
G. 
Kenning metodologiyasi subyektiv idealizm va mexanitsizm bilan 
obyektiv  iqtisodiy  qonunlam i  tabiat  qonunlariga  almashtirish  bilan 
xarakterlanadi.
G.Keri hamma iqtisodiy kategoriyalami ta’riflab berishga intildi.  U 
qiymatni insonning tabiatga hukmronligi o‘lchovi, predmetga ega bo‘lish 
uchun  bartaraf qilish  zarur  bo‘lgan  qarshi  harakat  deb  ta’rif berdi.  U 
narxni predmetning o ‘zini ayirboshJash evaziga pul olish qobiliyati deb


hisobladi. Kapital odamlaming tabiat kuchlarini boshqarish imkoniyatini 
olishlarida yordam beradigan buyum yoki qurol deb tushundi.
G.Keri  D.Rikardoning  yer  rentasi  nazariyasini  tanqid  qilib,  uni 
yalpi kurash nazariyasi  (ya’ni  Rikardo shu  nazariya yo‘li bilan go‘yo 
sinflar  o ‘rtasida  urushni  avj  oldirdi),  deb  hisobladi  va  Rikardoni 
«kommunizm otasi» deb, unga xuruj qildi. G .K enning o ‘zi esa rentani 
yer egalarining  mehnati  uchun  mukofot  deb  hisoblab,  uni foiz bilan 
aynan  bir  narsa  deb  tushundi.  Kenning  iqtisodiy  ta’limotida  buijua 
jamiyatida «barcha chin va haqiqiy manfaatlaming to ia-to ‘kis uyg‘unligi» 
mavjudligini isbotlamoqchi bo‘ldi. U taqsimot qonunini o‘z nazariyasiga 
asos qilib oldi.
G.Keri proletariat bilan buijuaziya manfaatlarining bir xilligini go‘yo 
kapitalistik jamiyatda mehnat unumdorligi oshishi bilan ish haqi ham  
oshib boraveradi, shuning natijasida ishchi bilan kapitalistning iqtisodiy 
ahvolidagi tafovut asta-sekin kamayadi, degan qoida bilan asoslamoqchi 
bo‘ldi.  G.Keri  kapitalistik jamiyatda  aholining  nisbiy  ko‘payishi  va 
ekspluatatsiya  kuchayishi  faktlarini  mutlaqo  inkor  qilib:  «Ishchilar 
sinfl farovonligining oshib borishi texnika taraqqiyoti bilan bogMiq»,  - 
dedi.
XIX 
asrda  Kenning  qarashlari,  uning  antagonistik  jamiyatdagi 
manfaatlar uyg‘unligi nazariyasi ko‘pchilikka m a’lum bo‘lib, burjuaziya 
siyosiy iqtisodini vulgariashtirishga katta  ta ’sir ko ‘rsatdi.  «Manfaatlar 
uyg‘unligi»  nazariyasining  asosiy  qoidalarini  hozirgi  zamon  siyosiy 
iqtisodi qaytadan tiklamoqda.
G.Keri  yuqorida  biz  bayon  etgan  kapitalistik  munosabatlaming 
bekam-u  ko‘stligi,  sinfiy  manfaatlaming  hamohangligi  va  boshqa 
«uyg‘unliklar» to‘g‘risida ko‘p yozdi.  Lekin uning g‘oyalari Bastiadan 
biroz farq qiladi.  Keri qullikni qo‘lladi (bu davrda AQSHning janubida 
hali qui plantatsiyalari mavjud edi). Proteksionizm siyosati ham himoya 
qilindi, chunki AQSH hali yosh davlat sifatida sanoati pastligi tufayli 
unga muhtoj edi, chunki Angliya sanoati bilan ochiq raqobatda yengishi 
qiyin bo‘lgan. Shular tufayli Smit va Rikardolaming fritrederlik (erkin 
savdo)  siyosati  to‘g‘ri  kelmay  qoldi.  Ayniqsa,  Rikardoning  buijua 
jamiyatidagi sinflar o (rtasidagi manfaatlaming qarama-qarshi ekanligi 
ko‘pchilikka m a’qul bo‘lmay qoldi.
Kerining fikricha,  Rikardoning tuzumida  dushmanlik  ruhi bo‘lib, 
millat,  sinf,  ijtimoiy  guruhlar  o ‘rtasida  uru sh   keltirib  chiqaradi.


Vaholanki,  bu  guruhlar  o ‘rtasida  bekam-u  ko‘st  uyg‘unlik  mavjud 
emish.  Kerining  «Manfaatlar  uyg‘unligi  nazariyasi»  asosida  uning 
«taqsimot qonuni» yotadi, unga ko‘ra mehnat unumdorliglning o‘sishi 
bilan  ishchilar  hissasi  absolut  va  nisbiy jihatdan  o‘ssa,  kapitalistlar- 
niki  esa  aksincha  pasayadi.  Shunday  yo‘l  bilan  mehnat  va  kapital 
o ‘rtasidagi  antagonism   yo‘q  qilinadi.  Bunda  yaxshi  m a’lum  tezis  - 
unumli kapital g‘oyasidan foydalaniladi (unga ko‘ra tadbirkor qonuniy 
foyda olishi kerak).
G.Kerining  g‘oyasi  bo‘yicha  tovaming  qiymati  uni  ishlab  chi- 
qarishga  ketgan  amaliy  mehnat  miqdori  bilan  emas,  balki  m a’lum 
sharoitda  sarflangan  ishlab  chiqarish  xarajatlari  bilan  aniqlanadi. 
Ammo  m ehnat  unumdorligining  o‘sishi  bilan  mahsulotlami  ishlab 
chiqarish  uchun,  shu  jumladan,  ishlab  chiqarish  vositalariga  sarf- 
xarajatlar  kamayadi.  Bu  esa,  G.Keri  bo‘yicha,  kapitalning  qimmati 
pasayishiga  olib  keladi.  Ishlab  chiqarish  vositalari  kapital  bilan  bir 
deb  qaraladi.  Oqibatda  foiz  ham,  kapital  egasi  oladigan  mahsulot 
hissasi ham pasayadi,  shunga mos ravishda mehnat qiymati va uning 
mahsulotdagi  hissasi  oshib  boradi.  Bu  g ‘oyalarning  ham m asini 
qo‘llash  qiyin,  chunki  foiz  qiymatning  bir  qismi  bo‘lib,  aw algi 
mehnatga hech qanday aloqasi yo‘q.  Mehnat unumdorligining o'sishi 
ishchilaming  tirikchilik  vositalari  qiymati  pasayishi  bilan  bog‘liq, 
bunda  ishchi  kuchi  qiymati  ham  pasayadi,  kapitalistning  milliy 
daromaddagi hissasi esa oshib boradi.
Keri  kapitalist  va yer egasi  «manfaatlari  uyg‘unligi»ni  isbotlab be- 
rishga intiladi.  Bunda ham u Rikardoga qarshi chiqadi, ayniqsa, unum- 
dorligi past yerlam i ishga tushirishga mone’lik bildiradi.
Keri Bastia kabi rentani aslida kapitalning foizi shakli sifatida qaraydi, 
dehqonchilik  xususiyatlarini  inkor  etadi.  Keri  «millatlar  uyg‘unligi» 
haqida  ham  gapirib,  jahon  ishlab  chiqarishini  mahalliy  markazlarga 
taqsimlash  zarurligini  aytadi,  chunki  bu  yerlarda  qishloq xo‘jaligi  va 
sanoat tabiiy holda uyg‘unlashgan.  Shulami hisobga olib, Keri Buyuk 
Britaniyaning sanoat va mustamlakachilik monopoUyasiga qat’iy qarshi 
chiqadi,  boshqa  davlatlami  agrar  xomashyo  manbayiga  aylantirish 
siyosatini inkor qiladi va shu maqsadda proteksionizmni keng qo‘llash 
kerakligini  aytadi.  Shunisi  qiziqki,  buijuaziya  manfaatlarini  himoya 
qilib,  gohida  fritrederlik  (F.Bastia),  ba’zida  proteksionizm  (Ch.Keri) 
«uyg‘unlik»ning doimiy sharti deb e’lon qilinaveradi.


Klassik  maktab  rivojining  bu  bosqichida  D .R ikardo,  J.B.  Sey, 
T.Maltus va boshqalaming g‘oyalari muhimdir.
Rikardo Smitdan keyin yashaganligi sababli fabrikaning ahamiyatini 
to‘g‘ri tushundi.  Klassik g'oyalam i to‘la qo‘llagan holda, uning o'ziga 
xos fikrlari mavjud.  Masalan,  renta nazariyasi hozirgacha ahamiyatini 
yo‘qotmagan.  Uning  mehnat  taqsimoti  va  tashqi  iqtisodiy  aloqalar 
g‘oyasi nisbiy  afzallik prinsipiga asoslanadi.  Savdoda fritrederlik qo‘l- 
lab-quwatlanadi,  «Sey qonuni»ni m a’qullaydi.
Bu  davrdagi  iqtisodiy  qarashlarda J.B.Sey  alohida  o ‘rin  egallaydi, 
uning  «bozorlar  qonuni»  deyarli  bir  asr  hukm ronlik  qildi,  uning 
ishlab  chiqarishni  uch  asosiy  om illari  hozirg ach a  aham iyatini 
yo‘qotmagan.
T.M altusning  «aholi  nufusi  nazariyasi»,  arifm etik  (tirikchilik 
ne’matlari  o‘sishi)  va  geometrik  (aholi  soni)  progressiyalari,  «tuproq 
unumdorligi pasayib borish qonuni» katta shov-shuvlarga sabab bo‘ldi. 
Maltusga xos xususiyat shuki,  u inqirozlar bo'lishini tan oladi,  ammo 
ular vaqtincha bo‘lishini ko‘rsatadi.
Senioming  «tiyilish»  va  «so‘nggi  soat»  nazariyalari  sohibkorlar 
(kapital  egalari)  va  mehnatkashlar  o‘rtasida  hech  qanday  ziddiyat 
yo‘q degan muammoni yechishga bag‘ishlangan. Xuddi shunday fikrlar 
fransuz  Bastia va  amerikalik  Keriga tegishli,  ular iqtisodiyotda to ‘liq 
uyg‘unlik mavjud degan g‘oya!ami ko‘tarib chiqadilar.
Asosiy  tushuncha va iboralar
Rikardo,  nisbiy afzallikprinsipi,  differensial renta,  fritrederlik,  Sey, 
«bozorlar qonuni»,  ishlab  chiqarishning  uch  asosiy  omili,  foydalilik, 
Maltus,  arifmetik va geometrik progressiya,  «aholi nufusi nazariyasi», 
tuproq  unumdorligi  pasayishi  qonuni,  inqirozlar,  senior,  tiyilish, 
so‘nggi  soat  nazariyalari,  Bastiya,  Keri,  iqtisodiy  uyg‘unlik.
Nazorat  va  mulohaza  uchun  savoüar
1. D.Rikardoning asosiy asaridagi iqtisodiy g‘oyalar nimadan iborat?


2.  N im a  uchun  Rikardo  fabrika  davrining  mafkurachisi  deb 
hisoblanadi.
3.Nisbiy afzallikprinsipi  nimani  anglatadi?
4.  «Proteksionizm» va «Fritrederlik»ning o ‘zaro farqi nimada?
5. J.B.Seyning asosiy qonuni nim ani bildiradi?  Izohiab bering.
6.  Seyning  fikricha,  inqirozlar bo‘lishi  mumkinmi?
7. T.M altusning «aholi  nufusi  nazariyasi»dagi asosiy g‘oya nima?
8.  «Tuproq unumdorligi  pasayib borish qonuni»  oqibatlari qanday 
boUishi  mumkin?
9.  N im a uchun  «Uchinchi  shaxslar nazariyasi» vujudga keldi?
10. Senioming «tiyilish» va «so‘nggi soat» nazariyalarining mohiyatini 
ochib bering.
11.  Bastia  va  Kerining  iqtisodiy  uyg‘unlik  g‘oyalarida  qanday 
umumiyliklar  bor?


X  b o b.  JEYMS  MILL,  J.MAK-KULLOX  VA 
BOSHQALARNING  IQ TISO D IY   G ‘OYALARI 
(4-bosqich)
Angliyada  klassik  maktabni  boshqacharoq  izohlovchilar  orasida 
Jeyms  Mill  (1773-1836)  muhim  o ‘rin  egallaydi.

Download 7,76 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   82




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish