A razzoqov, sh. Tashm atov

«Rikardo maktabining tanazzuli,  - deb yozgan edi K.Marks,
  -  
m ana
 
shu  kimsadan  boshlanadh.
  J.Mill  qiymat,  ish  haqi  va  foydani  o ‘ziga 
xos yo‘l bilan talqin etdi.  U ishchilaming ish haqini oshirish yo‘lidagi 
iqtisodiy kurashi o‘rinsizligini asoslamoqchi bo‘ladi.
J.Mill  kapitalistning  foydasi  bilan  yollanm a  ishchining  m aoshi 
o ‘rtasidagi  qarama-qarshilikni  rad  etib,  yer  rentasini  tanqid  qilgan 
edi.  U  Rikardoning renta to ‘g‘risidagi  nazariyasini davom ettirib,  yer 
rentasining  davlat  tomonidan  qo‘shib  olinishi,  ya’ni  yemi  milliy- 
lashtirish  (natsionalizatsiya)ni  talab  qilib  chiqdi.
J.Mill  o‘zining  «Siyosiy  iqtisod  elementlari»  (1821)  asarida  qiy- 
matning  mehnat  nazariyasiga  butunlay  qarshi  chiqdi  va  qiymatning 
manbayi sifatida faqat jonli mehnatni emas, ishlab chiqarish vositalarida 
mavjud  bo‘lgan  mehnatni  ham  hisobga  olishni  talab  qildi.  Bunga 
asoslanib, kapitalistlar va yollanma ishchilar o ‘rtasidagi ekspluatatsiya 
inkor qilinib,  ulami  «teng  tovar  egalari»  sifatida  qabul  qilishni  taklif 
etdi, bu esa ishlab chiqarilgan mahsulotning o ‘ziga tegishli foyda ulushini 
olishining to‘g‘ri ekanligini isbotlashga asos b o ‘ldi.
London  universitetining  siyosiy  iqtisod  bo ‘yicha  professori  Jon 
Ramsey  Mak-Kullox  (1789-1864)  ham  klassik  maktabning  so‘nggi 
nomoyandalaridan  hisoblanadi.  U  «Siyosiy  iqtisodning  boshlanishi» 
(1825) kitobida qiymatning mehnat nazariyasini rasman tan olsa ham , 
ishchigina emas, ishlab chiqarish jarayonida ishtrok etgan shamol, bug‘, 
koks,  mashina  ham  mehnat  qiladi,  degan  g‘oyani  ilgari  surdi.  Bunga 
asoslanib,  foyda  qiymatning jamg'arilgan  mehnat  yoki  kapital  «ishi* 
tufayli  yaratilgan  qismidir,  deb  tushuntiradi.  Merkantilistlar  kabi  u 
ham  foyda  ayirboshlash jarayonida  vujudga  keladi,  deb  da’vo  qiladi. 
J.Mak-Kullox Maltusning «Aholi nufusi» qonunini to‘la quwatladi.

---

Agar  awalgi  iqtisodchilar  klassik  maktabni  turlicha  sharhlashga 
intilgan  bo‘lsalar,  XIX  asming  30-50-yiIIarida  iqtisodchilar o‘rtasida 
klassik maktabdan ochiqdan ochiq aloqani uzishga intilish paydo bo‘ldi. 
Bu  davrda sanoat  to ‘ntarilishi  nihoyasiga yetdi,  sinfiy differensiatsiya 
amalga oshdi.
Sinfiy  kurash  keskinlashayotgan  sharoitda  (Angliyada  chartizm, 
Fransiyada  Lion  to ‘quvchilarining  qo‘zg‘oloni,  1848-yil  inqilobi  va 
boshqalar)  hukm ron  sinflar  uchun  sotsialistlar  tomonidan  kapita- 
lizmni tanqid qilish va ishchilaming ijtimoiy talablarini asoslab berish 
uchun  foydalaniladigan  qiymatning mehnat  nazariyasi,  Rikardoning 
foyda,  kapitalist  va  ishchilar ish  haqining qarama-qarshiligi  ta’limoti 
va boshqa g‘oyalari katta xavf tug‘dirar edi.
10.1.  J .S .  Millning iqtisodiy  ta ’limoti
Ingliz  Jon  Stuart  Mill  (1806-1873)  klassik  maktabning  so‘nggi 
nomoyandalaridan  biridir.  Uning otasi Jeyms  Mill  (1773-1836)  ham 
iqtisodchi  bo‘lgan  va  o ‘g‘lining  tarbiyasi  bilan  jiddiy  shug'illangan, 
oqibatda yoshligidayoq uning dastlabki tadqiqotlari e’lon qilindi. Ammo 
1848-yilda bosib chiqarilgan «Siyosîy iqtisod asoslari» (5 jilddan iborat) 
kitobi  unga  shuhrat  keltirdi.  Mill  Ost-Indiya  kompaniyasi  bilan 
bog‘langan  edi  (1858-yilda  yopilgan).  1865-1868-yillarda  Parlament 
a ’zosi  bo‘lgan  (D.Rikardoni  eslang).  So‘nggi  yillarda  Fransiyaning 
Avinon shahrida yashab,  ijod etdi.
D.Rikardo  g‘oyalariga  yaqin  turadi  va  birinchi  o‘ringa  «ishlab 
chiqarish qonunlari»ni  qo‘yadi,  bu  masalani  «Taqsimot qonunlari»ga 
qarama-qarshi  deb  biladi.  Klassik  maktab  vakillari  kabi,  iqtisodiy 
rivojlanishda  «Qishloq  xo‘jaligi  imkoniyatlari»  bilan  hisoblashmaslik 
mumkin emas deb hisoblaydi.
Tadqiqot  usulida  pulning  «neytrallik»  konsepsiyasiga  amal  qiladi, 
ammo pulning miqdoriy nazariyasini ham qo‘llaydi.  Boylik to‘g‘risida 
ancha sodda  fikrda bo  lib,  bozorlarda sotib  olinadigan va sotiladigan 
narsalaming summasi sifatida qaraladi. Bu olimning metodologiyasida 
(ishlab  chiqarish  qonunlarini  taqsimot  qonunlariga  qarshi  qo‘yish 
xarakterlidir.  Birinchisi  o ‘zgarmas  bo‘lib,  texnik  sharoitlar  bilan 
belgilanadi, bu «fizik haqiqatlar» kabidir, u «tabiiy fanlar xususiyatlari» 
xarakteriga ega, unda inson irodasiga bog‘liq hech narsa yo‘q.  Ikkinchisi

---

esa,  uni  «inson  intuitsiyasi»  boshqargani  sababli,  ayrim  mamlakatlar 
va davrlarda jamiyatni boshqaradiganlaming fikri va xohishiga bog‘liq 
bo‘lib, nihoyatda turlichadir.
«Mazkur jamiyat qonun va urf-odatlari» taqsimot qonunlariga bevo- 
sita ta’sir eladi va «jamiyatdagi asosiy uch sinflar» o ‘rtasida daromadlar 
taqsimoti  mulkning  shaxslar  o'rtasidagi  taqsimotini  belgilab  beradi. 
Insoniy qarorlarning taqsimot qonunlari shakllanishidagi ahamiyatidan 
kelib chiqib, J.S.Mill jamiyatni  ijtimoiy jihatdan isloh qilish bo‘yicha 
o‘z  takliflarini  ishlab  chiqadi.  Olimning  tadqiqotlariga  «statika»  va 
«dinamika» tushunchalari kiritiladi. Awalgi olimlar tomonidan jamiyat- 
ning  «statsionar va o ‘zgarmas» iqtisodiy qonunJari  o ‘iganilgan bo‘lsa, 
endilikda statikaga siyosiy iqtisodning dinamikasini q o ‘shish kerakligi 
aytiladi.
Ammo  M.Blaugning  flkricha,  Millda  «dinamika»ga tarixiy o‘zga- 
rishlami  tahlili  sifatida  qaraladi,  «statika»  de ganda  esa  hozirgi  statik 
tahlil tushuniladi.  Demak, u hozirgi davrdagi dinam ik tahlildan keskin 
farq  qiladi,  chunki  endilikda  iqtisodiy  munosabatlardagi  o ‘zgarish 
zamon  va  makonda,  diffensial  hisob-kitoblar  yordamida  matematik 
modellashtirish orqali amalga oshiriladi.
Millning  qiymat  nazariyasida  «almashuv,  iste’mol  qiymatlari», 
qiymat va boshqalardan tashqari,  qiymat  (qimmat)  bir vaqtda barcha 
tovarlarda o‘sishi mumkin emas degan qisqacha xulosalar chiqariladi, 
chunki  qiymat  nisbiy  tushunchadir.  Qiymat  m ehnat  tufayli  yuzaga 
kelishi va birinchi darajali ahamiyatga egaligi ta ’kidlanadi.
Pul to‘g‘risidagi g‘oyasida miqdoriy masala birinchi o ‘ringa qo‘yiladi, 
ya’ni  pulning  ko‘payishi  yoki  kamayishi  tovarlam ing  nisbiy  bahosi 
o ‘zgarishiga  ta’sir  etadi.  Boshqa  sharoitlar  teng  bo'lganda  «pulning 
qiymati  uning  miqdoriga  teskari  nisbatdadir»,  pulning  har  qanday 
kamayishi  esa  xuddi  shunday  proporsiyada  uning  qadrini  oshiradi. 
Pulning  neytralligi  to‘g ‘risida  fikr  yuritilib,  pul  vaqtni  va  mehnatni 
iqtisod qilish uchun hizmat qiladi, deyiladi.  Boylik, moddiy ne’matlar 
faqat unumli mehnat natijasida yaratiladi.  Yangilik shundan iboratki, 
mulkni qo'riqlash,  malaka  orttirishga qaratilgan  m ehnat ham unumli 
deb  hisoblanishi  kerak.  Unum li  mehnat,  jam iyat  ishlab  chiqarish 
kuchlarini ko‘paytirishga olib kelsa, unumli iste’molga ega bo‘ladi.
Aholining iqtisodiyotdagi o ‘m i to‘g‘risida so‘z yuritilib, Angliyada 
1821-yildan keyin 40 yil davomida tirikchilik vositalarini ishlab chiqa-

---

rish sur’atlari aholi o ‘sishidan yuqori bo‘lmagan. Aholi sonini kamayti- 
rish bo‘yicha takliflar beriladi (ixtiyoriy tug‘ilishni kamaytirish, ayollar 
emansipatsiyasi).Bu  masalada Mill  Maltus bilan  hamfikrdir.
Kapital deganda «awalgi mehnat bilan ilgari to‘plangan mahsulotlar 
zaxira»  lari  tushuniladi.  Kapital  jamg'arish  investitsiya  uchun  asos 
hisoblanadi va bandlikni oshiradi, ishsizlikning oldi olinadi (J.M.Keyns 
ta’limotiga qarang).
Daromadlar borasida awalgi olimlar fikri qo‘llanadi, uni mehnatga 
haq  deb  qaraladi  va  ishchi  kuchiga  bo‘lgan  talab  va  taklifga  bog‘liq 
deyiladi. Minimal ish haqi g‘oyasiga amal qilib, «ishchi fondi» doktrinasi 
ilgari suriladi,  unga ko‘ra,  sinfiy kurash ham,  kasaba qo‘mitalari ham 
ish haqini yashash minimumi darajasida saqlashning oldini ola olmaydi. 
Ammo  1869-yil bu doktrina g‘oyasi inkor etiladi va kasaba qo‘mitalari, 
haqiqatan ham , ish haqiga ta’sir etadi, bu «mehnat bozoridagi raqobat 
oqibatlari»  kabidir.  Boshqa  sharoitlar  teng  bo‘lganda  past  mehnatda 
ish  haqi  kamroq  bo‘Iadi.  Mill  «minimum  ish  haqi»  bilan  «fiziologik 
minimum»ni  farqlaydi,  birinchisi  ikkinchisidan  yuqoridir.  Ish  haqi 
manbayi sifatida allaqanday «kapital zaxira» keltiriladi.
Rentaga yerdan foydalanganlik uchun to ‘lanadigan kompensatsiya 
deb qaraladi.  Shu  bilan birga,  yer uchastkasidan foydalanish shakliga 
qarab,  bu  renta  mavjud  bo‘ladi  yoki  foydani  yo‘q  qiluvchi  xarajat 
bo‘lishi mumkin.
Jamiyatdagi  iqtisodiy  islohotlar,  xususan,  sotsializm va  sotsialistik 
qurilish to ‘g ‘risida ham  flkr yuritiladi.  Ijtimoiy tengsizlikning xususiy 
mulk bilan bog‘liqligini inkor etadi.  Masala bunda xususiy mulk bilan 
bog'liq individualizm  va suiiste’molchilikka  barham berishdir,  degan 
xulosa chiqariladi.
Jamiyatning  ijtimoiy-iqtisodiy  hayotida  davlat  mavqeyini  faol- 
lashtirish masalalari qarab chiqilgan.  Bunda davlat markaziy bankining 
foizlari oshirishga intilishi maqsadga muvofiq deb qaraladi, chunki bu 
xorij kapitalini mamlakatga kirib kelishini rag‘batlantiradi, milliy valuta 
kursi  mustahkamlanadi,  oqibatda  davlatdan  oltin  chiqib  ketishining 
oldi olinadi.  Davlat harajatlarining ko‘payishi tanqid qilinadi.
Erkin  savdo  munosabatlari  (laisser  faire)ni  qo‘llash  bilan  birga, 
«bozor  kuchisiz»  ayrim  sohalarda  (infratuzilma,  fan,  qonunlam i 
chiqarish,  bekor qilish va b.) davlat aralashuvi kerak deb hisoblanadi.

---

Mill, ayniqsa, ta’lim sifatiga alohida e ’tibor qiladi, xususiy maktablar 
tarafdori  (faqat chekka joylardagina umumiy maktabga yo‘l beriladi), 
davlat imtihonlari tizimi, yomon o‘qiganlar uchun jarim a tak lif etadi.
Aytib o ‘tilganidek, bu olim ishlab chiqarish qonunlarini o'zgartirish 
mumkin  emas,  balki  laqsimot  qonunlarini  o‘zgartirish  kerak  degan 
aqidaga amal qiladi.
Bu olimning katta xatosi bo‘lib, aslida ishlab chiqarish va taqsimot 
bir-biridan  alohida-alohida  yashay  olmaydi;  ular  bir-birlariga  har 
tomonlama bog‘liq.
Millning  ijtimoiy islohoti  uch pozitsiyani o‘z ichiga oladi:
1.  Kooperativ  ishlab  chiqarish  assotsiatsiyasi  yordamida  yollanma 
mehnatni  tugatish.
2.  Yer solig‘i  yordamida  yer rentasini  ijtimoiylashtirish.
3. Merosxo‘rlik qonunini cheklash yordamida boylikning tengsizligini 
cheklash.
10.2.  Iqtisodiyotda  matematik  usiublar 
(A.O.  Kumo,  I.G .  Tyunen)
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, XIX asming 
o ‘rtalarida  iqtisodiyot  fanida  inqiroz  holatlari  kuzatildi.  Mafkuraviy 
yondashuvni  talab  qiluvchi  g‘oyalar  tobora  kuchayib  bordi.  Siyosiy 
munozaralarda  iqtisodiy ta’limotlardan o ‘z xohishlaricha foydalanish 
holatlari  faollashdi.  Iqtisodchi-olimlaming  obro‘yi  eng  past  darajaga 
tushib qoldi.  Shu davrda mafkuradan holi bo‘lgan tadqiqotlarga ehtiyoj 
sezildi, iqtisodiyotda matematik uslublami qo‘llash bo ‘yicha dastlabki 
tadqiqotlar  paydo  bo‘ldi,  bu  iqtisodiyotda  «maijinalistik  inqilob»ga- 
cha ro‘y bergan  yangi yo‘nalishdir.
Ko‘pgina iqtisodiy hodisa va jarayonlar o ‘z tabiatiga ko‘ra miqdoriy 
xarakterga ega. Odatda, iqtisodiy ko‘rsatkichIar orasida miqdoriy bog‘- 
lanish  mavjud.  Masalan,  agar  ulardan  bin  o‘zgarsa,  m a’lum   qonun 
asosida  o‘zaro  bog‘langan  bir  yoki  bir  nechta  boshqa  ko ‘rsatkichlar 
ham  o ‘zgaradi.  Agar bir tovar bahosi  oshsa,  ko‘pincha unga b o ‘lgan 
talab  pasayadi.  Bu  boglanishni  muayyan  fiinksiya  bilan  ifodalash 
mumkin.
Taxminan  xuddi  shunga  o ‘xshash  g‘oyalar  XVIII  asrdayoq  ayrim 
olimlar  orasida  paydo  bo‘ldi  va  iqtisodiyotni,  iqtisodiy  hodisalam i

---

o ‘rganish uchun  matematika  fanini  qo‘Uash kerak  degan  ilkr yuzaga 
keldi,  shunday tadqiqiy intilishlar boshlandi.  Keyinchaiik esa nazariy 
iqtisodning ayrim bosh masalalarini hal etishda bu usul keng qo‘llanila 
boshladi.
Iqtisodiy tadqiqotlarda matematik uslublami ongli ravishda va muttasil 
q o ‘llagan dastlabki olim fransiyalik Antuan Ogyusten Kurnodir (1801- 
1877).  K urnoga  sharaf  keltirgan  «Boylik  nazariyasi  m atem atik 
prinsiplarining tadqiqoti» asan  1838-yilda bosilib chiqdi. Uning hayoti 
davrida  bu  asar  olimlar  o ‘rtasida  deyarli  qiziqish  uyg‘otmadi  va  uni 
ishi yurishmagan  «iqtidorli  fan ñdoyisi» sifatida eslab qoldilar.  U  oliy 
m aktab professori, o ‘quv yurtlarining administratori lavozimida yaxshi 
va  to ‘q  hayot  kechirish  bilan  birga,  o‘zining  asarían  va  g‘oyalariga 
bo'lgan  sovuq  munosabatni  ham  doim sezib turdi.
A.O.  K um o  1829-yilda  Parij  universitetidagi matematika bo‘yicha 
ishlari  uchun  doktorlik  darajasini  oldi,  ko'pgina  olimlar,  jumladan, 
taniqli Puasson bilan yaqindan tanishdi, uning yordamidan foydalandi. 
Bu olim ehtimollar nazariyasining falsafiy talqini bo‘yicha buyuk ishlar- 
n i amalga oshirdi. Asosan, matematika bilan shug‘ullangan olim qanday 
qilib  iqtisodiy  masalalarga  e ’tibor  bergan,  degan  jum boq  haligacha 
yechilmagan. Arrnno qomusiy bilimlarga ega bo‘lgan Kumo, shubhasiz, 
Sm it,  Rikardo,  ayniqsa,  Seyning asarlari bilan tanish bo‘lgan.  Shular 
tufayli  u  matematikani  iqtisodiyot  bilan  bog‘lagan,  degan  fikr bor.
K um o o ‘z asarlarida ijtimoiy fanlarga aniq matematika tilini tatbiq 
etishga  harakat  qildi.  U  bu  turli  bozor  munosabatlari  sharoitida, 
y a’ni xaridor va sotuvchilar kuchi turlicha joylashtiriJganda tovar bahosi 
va unga bo‘lgan talabning o‘zaro bog'lanishi to‘g‘risidagi masalani to‘liq 
o ‘rgandi. Talab va baho o ‘rtasidagi nisbat masalasi bilan shug'ullangan 
olim  fanga talabning elastikligi  to ‘g‘risida muhim tushunchani birinchi 
b o ‘lib  kiritdi.  Tajribaning  ko‘rsatishicha,  tovar  bahosi  oshuvi  bilan 
unga bo‘lgan talab  kamayadi,  baho pasaysa,  talab ortadi.
Bu  Kumoning  «talab  qonuni»  bo‘lib,  talab  «D»  harfi bilan,  baho 
esa  «r*  harfí  bilan  belgilanganda  uning funksiyasi  D  =   f  (p)  shaklida 
yoziladi. Kumo tadqiqotlarda birinchi bo‘lib grafika metodini qo‘llagan. 
Bunda tovar sotilish hajmining uning bahosiga bog‘liqligi ko‘rsatiladi, 
y a ’ni  talab  (egri  chiziqi)  paydo  bo‘ldi.
K um o shuni ham ta ’kidlaydiki,  turli tovarlar uchun bu bog‘lanish 
turlicha bo'ladi. Uningcha, baholaming nisbatan uncha katta bo‘lmagan

---

o‘zgarishlari tufayli talab ancha keskin o'zgarishi mumkin. Bu talabning 
yuqori elastiklik holatidir. Va aksincha, baholar o ‘zgarishi talabga kam 
ta’sir  qiladigan  holat  talabning  past  elastikligidir.  Oxirgi  holat  zeb- 
ziynat  predmetlari  va  hatto  eng  kerakli  mahsulotlarga  ham  tegishli 
bo‘lishi  mumkin.  Masalan,  skripka  yoki  astronomik teleskopning 
bahosi ikki hissa pasayganda, ularga bo'lgan talab deyarli o ‘zgarmaydi, 
chunki  bu  buyumlar  tor  doiradagi  muxlislarga  kerak  va  ulam í  bu 
buyumlaming bahosi uncha qiziqtirmaydi.  Boshqa tomondan, o ‘tin - 
ning  narxi  ikki  marta  oshsa  ham,  unga  b o ‘lgan  talab  kam,  chunki 
qish  sovug‘ida  issiq o‘tirish  uchun boshqa  narsalardan voz  kechiladi. 
Shunday  qilib,  talab  funksiyasi  turlicha  bo'ladi  va turli  egri  chiziqlar 
bilan  ifodalanadi,  lekin  muhimi,  bu  funksiya  uzluksizdir,  y a’ni 
bahoning cheksiz  kichik o ‘zgarishiga talabning cheksiz kichik o ‘zga- 
rishi  mos  keladi.  Bu  iqtisodiy  prinsip,  ya’ni  tamoyil  bozor  qancha- 
lik  keng  va  iste’molchilar  orasidagi  kombinatsiyalar soni  qanchalik 
ko‘p  bo‘lsa,  shunchalik to‘laqonli amalga  oshadi.  Ba’zi  hollami  istis- 
no  qilganda,  uzluksiz  funksiyalami  differensiyalash  mumkin.  K um o 
birinchi marta oliy matematika (matematik analiz)ni iqtisodiyotga bevo- 
síta qo‘IIash  mumkinligini  isbotlab berdi  va bu  favqulodda  muhim va 
kelajagi  bor  bo'lgan  talab  va  tovaming  bahosi  o ‘rtasidagi  o ‘zaro 
bogianish misolida qarab chiqilgan.
Mazkur tovaming  ma’lum  P D yoki  P f(p)  ko‘paytma soni uch u n  
umumiy tushum,  ya’ni  pul  miqdori  funksiyasi  v  shaklida  izohlanishi 
mumkin.  Kumo bu funksiyani differensiyalaydi va uning maksimumini 
qidiradi,  bunda  har  bir  tovar  ishlab  chiqaruvchi  «iqtisodiy  odam» 
sifatida o‘z daromadining imkoni boricha yuqori bo‘lishiga intiladi. Turli 
o'zgartirishlar  orqali  eng  yuqori  tushum  (daromad)ga  tegishli  tovar 
bahosi topiladi.
Bu  baho  talab  funksiyasi  ko‘rinishiga,  ya’ni  uning  elastiklik 
(egiluvchanlik)  xarakteriga  bog‘liq.  Ravshanki,  har  doim  ham   eng 
yuqori  baho  m aksim um   tushum ni  beraverm aydi,  b ir  q a n c h a  
sinovlardan  so‘ng  sotuvchi  tomonidan  belgilanadigan  aniq  b ir  baho 
tufayli eng katta daromad olinadi. Kumo o ‘z tahlilini eng oddiy holatdan 
boshlaydi,  masalan,  tabiiy  monopoliyani  oladi.  Masalan,  bir  odam  
xususiyatlarí  bo‘yicha juda  noyob  m a’danli  suv  chiqadigan  buloqqa 
egalik qiladi, deylik. Suv egasi eng yuqori daromad olish uchun qanday 
bahoni qo‘yishi kerak?  Bu savolga javob berish uchun Kumo nisbatan

---

ancha  murakkab  bo ‘lgan  holatlarga  o‘tadi,  yangi  omillami  (ishlab 
chiqarish  chiqimlari,  raqobat  va boshqa  cheklashlar...)  kiritadi.
U