А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

Ўсмирларда диққатнинг ўсиши. 
Бешинчи синф ўқувчисининг диққати кескин равишда 
ёмонлашиб кетади. У етарли даражада диққатли бўла олмай қолади, ўзининг орфографик 
хатоларини пайқамайдиган, баъзан эса диктант ва иншоларда бутун бошли сўзларни ташлаб 
кетадиган бўлиб қолади. Ўқитувчининг дар-сида яхши қулоқ солмайдиган, баъзан ўқитувчининг 
ҳалигина айтган фикрларини сўзлаб бера олмайдиган, уйда дарс тайёрла-ганида муҳим қисмларни 
пайқамай қолдириб кетадиган, уйда ҳам, мактабда ҳам берилган ишларни етарли даражада бажар-
майдиган бўлиб қолади. Бола қандайдир ўз фикр ва кечинмаларига берилиб кетади, бу эса болага 
бошқа муҳим нарсаларга назар солишга йўл қўймайди. Буларга яна бўйнинг тез ўсиши, жинсий 
етилиш ва ўйчанлик билан боғлиқ бўлган анча кучли янги кечинмалар ҳам қўшилиб кетади. Болада 
ўзининг жамоадаги ўрнини тасдиқлаш зарурияти туғилиши ва янги характердаги кечинмаларнинг 
келиб чиқиши муносабати билан уларда янги вазифалар пайдо бўлади. Шу билан бирга, 
саргузаштлик ва романтикага қизиқиш юзага келади. Шу сабабли ўсмирнинг диққати кўпинча 
бирданига ҳамма нарсани қамраб ололмайди, натижада диққат объектларидан бирортасига тўхталиб, 
ўсмир ўз диққатини бошқа объектларга тўплаб, қарата олмайди ёки уларни бутунлай назардан 
чиқариб қўяди. Шунинг учун ўсмирларнинг, айниқса кичик ёшдаги ўсмирларнинг диққатини бир 
вақтнинг ўзида тўплаган таъсиротлар билан банд қилиб қўймаслик лозим. Бу, демак, ўсмир ўзининг 
диққатини бутунлай тақсимлай олмайди, деган сўз эмас, албатта. Ўсмирларнинг муваффақиятли 
ўқиши улар диққатининг яхши ташкил қилинишига боғлиқдир. Диққат актив фаолиятда 
тарбияланади. Ўқиш қизиқарли, мазмунли ташкил қилинса, дарсга ўсмирлар актив жалб қилинса, 
улар ўз диққатларини дарс мазмунига қарата оладилар. 
Ўқитиш процессида ўсмирларда ихтиёрий диққат тобора ўсиб боради. Тадқиқотларнинг 
кўрсатишича, ўсмирларнинг диққати барқарор бўлиб, бу диққатни бирор нарса устида 35–40 
минутгача сақлаб турар эканлар, бунга улар иродавий зўр бериш орқали эриша оладилар. Лекин 
диққатнинг турғунлиги иш шароитига, ўсмирнинг ишга муносабатига, ўзини тутишига боғлиқдир. 
Ихтиёрий ва турғун диққат ҳамма вақт муайян мақсад бўлишини назарда тутади. Баъзи ўсмирлар ўз 
диққат-ларини тақсимлай оладилар, бу яхши хусусият, албатта. 

---

60 
Ўқувчилар диққатини яхши ташкил этиш учун ўқиш процессини шундай уюштириш зарурки, 
бунда ўқувчи диққатини бошқа нарсага жалб этолмасин, бунга вақти ҳам қолмасин. Дарсда 
қизиқарли машғулот, иш турини тез ўзгартириб туриш, ўқувчининг актив фаолияти ўсмирлар 
диққатини яхши ташкил қилиш имкониятини беради. Диққатни энг асосий ва энг муҳим объектга 
қаратиш фақат ирода ёрдамидагина бўлади. Лекин ўсмирнинг тафаккури ўсиб бораверади. Ўсмир 
умумийлаштиришга ўрганади. Ҳодисаларнинг умумий қонуниятларини билишга интилади. Бу унинг 
диққатини 7-8 синфларда тегишлича ўзгартиради. Ўз диққатини ташкил қила оладиган бўлиб 
қолади.