А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

Ўсмир шахсининг таркиб топишида жамоанинг роли. 
Ўсмирларнинг ўқиш фаолияти 
мотивларини ўрганиш орқали шу нарса аниқланганки, ўқувчиларнинг мактабдаги хулқ-атвори ва 
фаолиятларининг асосий етакчи мотиви уларнинг синф жамоасида, ўртоқлари ўртасида ўз 
жойларини топишга интилишлари экан. Ўсмирларнинг тенгқурлари жамоа ўртасида ўзлари хоҳлаган 
жойни ола билмасликлари улар интизомсизлигининг асосий сабабидир. Ўсмир болаларнинг 
фаолиятини ўрганиш шуни кўрсатадики, ўртоқлари ўртасида ижобий сифатлари билан ҳурмат 
қозона олмаган ўқувчи қалбаки ҳаракатлар қилиб, ўзини кўрсатишга интилади, бу эса ёмон хислат 
бўлиб ҳисобланади. Баъзан бу ёшдаги ўқувчилар интизомсизликлари билан ўзларини жамоага қарши 
қўйиб, тузалмасликларини исботламоқчи бўладилар. Буларнинг барчаси ўсмирларни ўртоқлари 
жамоаси ўртасида жой топа билмасликларидан келиб чиқади. Жамоа ўртасида ўз мавқеида 
бўлмаслик ўсмирларга хос жуда характерли интилишларни аниқлаб беради, ўсмир, ҳатто ўз билими 
шунга арзимаса ҳам, қандай қилиб бўлмасин, мактабда яхши баҳо олишга интилади. Бу шундан 
далолат берадики, яхши ўқийдиган ўқувчиларнинг мавқеи ўсмирлар учун ғоят катта аҳамиятга 
эгадир. Баҳо кичик ёшдаги ўқувчиларнинг тиришқоқлигини белгиласа, катта ёшдаги ўқувчиларнинг 
билимини аниқлайди. Ўсмирларнинг ўз-ўзини англаши ва ўзига баҳо беришига бағишланган илмий-
текшириш ишлари шуни кўрсатадики, ўсмирлар учун ўртоқларининг фикр ва баҳолари, ҳатто 
ўқитувчи ва ота-оналарнинг фикр ва баҳоларига нисбатан ҳам, катта аҳамиятлидир. 
Ҳар хил ёшдаги болалар учун хос бўлган туйғу ҳисларини очиб берувчи илмий текширишлар 
ўтказилган. Буларда шу нар-са аниқланганки, икки яшар болада вужудга келадиган салбий ҳислар 
онадан ажралиб қолмаслик бўлса, ўрта мактаб ёшидаги ўқувчиларда эса тенгқурларидан ажралиб, 
яккаланиб қолишдан қўрқишдир. Шундай қилиб, «эмоционал муваффақиятлар» борган сари 
ўсмирнинг ўз тенгқурларидан иборат жамоасида тутган жойига боғланиб бораверади.