А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

Илк ўспиринлик ёшида шахснинг камол топиши 
Илк ўспиринлик ёшидаги ўзгаришлар мактаб, оила, шахслараро муносабатлардаги мавқени 
янада мустаҳкамлашнинг муҳим омили ҳисобланади. Лекин етакчи омил юқори синф ўқувчиси 
фаолиятининг хусусияти, мохияти ва мазмунидаги туб бурилишдир. 
Ўспиринларда аввало ўзини англашдаги силжиш яққол кўзга ташланади. Бу ҳол шунчаки 
ўсишни билдирмайди, балки ўз шахсиятининг, маънавий-психологик фазилатларини, фаол 

---

73 
ижтимоий турмуш тарзининг мақсад ва вазифаларини англашни, оқилона баҳолашни акс эттиради. 
Ўспиринда ўзининг руҳий дунёсини, шахсий фазилатларини, ақл-заковатини, қобилияти ҳамда 
имкониятини аниқлашга интилиш кучаяди. Ўз хулқ-атворини жиловлаш, ҳис-туйғулари ҳамда ички 
кечинмаларини тушуниш иштиёқи вужудга кела бошлайди. 
Ўспириндаги ўзини англаш турмуш, ўқиш, меҳнат ва спорт фаолиятлари тақозоси билан 
намоён бўлади. Мактабдаги одатланилмаган вазиятнинг шахслараро муносабат ва мулоқот 
кўламининг кенгайиши ўзининг ақлий, ахлоқий, иродавий ҳис-туйғуларининг хусусиятларини 
оқилона баҳолаш, қўйилаётган талабларга жавоб тариқасида ёндашиш ўзини англашни 
жадаллаштиради. 
Катта мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг ўзини англашга алоқадор хусусиятлари мавжуд. Улар 
аввал, ўзларининг кучли ва заиф жиҳатларини, ютуқ ва камчиликларини, муносиб ва номуносиб 
қилиқларини аниқроқ баҳолаш имкониятига эга бўладилар. Агар ўсмирда атрофдяги кишиларнинг 
оқилона баҳолашлари орқали аниқ баҳолаш юзага келса, ўспиринда бу ҳолат бошқачароқ тарзда 
кечади, унда ўз шахсий фазилатини, хулқ-атворини, ақлий ва жисмоний меҳнат фаолиятини таҳлил 
қилиш, қиёсий баҳолаш майли кучаяди. Ўспирин ўсмирга қараганда ўз маънавияти ва руҳиятининг 
хусусиятларини тўлароқ тасаввур эта олса ҳам, уларни оқилона баҳолашда камчиликларга йўл 
қўяди. Натижада у ўз хусусиятларига ортиқча баҳо бериб, манманлик, такаббурлик, кибрланиш 
иллатига дучор бўлади, синф ва педагоглар жамоаларининг аъзоларига ғайритабиий муносабатда 
бўла бошлайди. Шунингдек айрим ўспиринлар ўз хатти-ҳаракатлари, ақлий имкониятлари ва 
қизиқишларига паст баҳо берадилар ва ўзларини камтарона тутишга интиладилар. 
Юқори синф ўқувчисининг ўсмирлик ёши давридаги боладан бошқача яна бир хусусияти – 
мураккаб шахслараро муносабатларда акс этувчи бурч, виждон ҳисси, ўз қадр-қимматини эъзозлаш, 
сезиш ва фаҳмлашга мойилликдир. Масалан, ўспирин йигит ва қиз сезгирлик деганда нозик, нафис 
ҳолатларнинғ фарқига бориш, заруратни тез англаш, холисона ёрдам уюштиришишни, шахснинг 
нафсониятига тегмасдан амалга оширишни тушунади. Ўспирин ўзининг эзгу ниятини баҳолашга 
жамоада ўз ўрнини белгилаш нуқтаи назардан ёндашади, чунончи «Ўзим танлаган, мутахассисликка 
яроқлиманми?» «Жонажон республикамга, ота-онамга муносиб фарзанд бўла оламанми?» 
«Жамиятнинг тараққиётига ўз улушимни қўша оламанми?» деган саволларга жавоб қидиради. 
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ўқувчида ўзининг фазилати тўғрисида яққол тасаввур 
ҳосил қилиш учун ўқитувчи унга жуда усталик, билимдонлик, зийраклик билан ёрдам бериши 
лозим. У ўзининг дўстона, илиқ муносабати билан синф жамоаси аъзолари эътиборида ишонч, обрў 
қозониши учун ҳар бир мулоҳазасида педагогик-психологик назокатга риоя қилииш йигит ва 
қизларда ҳам ўз кучига, имкониятига, қобилиятига, фаҳм-фаросатига ишонч ҳиссини пайдо қилади. 
Уларда устозга чуқур ҳурмат, миннатдорчилик туйғулари уйғонади. 
Ўспирин ўқувчида ўзини англаш негизида ўзини ўзи тарбиялаш истаги туғилади ва бу 
ишнинг воситаларини топиш, уларни кундалик турмушга татбиқ қилиш эҳтиёжи вужудга келади. 
Лекин ўзини ўзи тарбиялаши психологияда мавжуд нуқсонларга барҳам бериш, ижобий хислатларни 
шакллантириш билан кифояланиб қолмай, уларни катталарга хос кўп қиррали умумлашган идеалга 
мос равишда таркиб топтиришига йўналтирилган бўлади. 
Ўспиринлик даврида ўқувчилар ўзларида энг қимматли фазилатларни, ўқув ва малакаларни 
онгли, режали, тартибли, изчил ва мунтазам таркиб топтиришга эҳтиёж сезадилар. Маълумки, юқори 
синф ўқувчилари маънавий-психологик қиёфага эга бўлиш учун оқилона ўлчам, мезон, 
вазифаларини бажарувчи баркамол, мукаммал тимсол, намуна, юксак орзу тасвирини қидирадилар. 
Ўспиринларда идеаллар бир неча кўринишда намоён бўлиши ва акс этиши мумкин. Масалан, 
улар таниқли кишиларнинг қиёфалари, бадиий асар қаҳрамонлари тимсолида ўзларида юксак 
фазилатларни (сифатларни) гавдалантиришни орзу қиладилар. Бироқ йигитлар билан қизлар 
ўртасида идеал образини танлашда катта фарқ бўлади. Масалан, қизлар кўпинча меҳнаткаш аёлнинг, 
жозибали, назокатли, иболи, иффатли жамоат арбобининг, бадиий асар қаҳрамонининг хусусиятлари 
мужассамланган қиёфаларни идеал даражасига кўтарадилар. Аммо айрим ўқувчилар тарихий 
шахсларнинг масалан, бақувват йўлтўсар, оқ офицер, қув жосус ва бошқаларнинг салбий 
сифатларига тақлид қилишга ҳам мойил бўладилар. 
Ўспирин ўқувчиларнинг ўзини ўзи тарбиялаши мактабда жамоатчилик ташкилотларининг, 
педагоглар жамоасининг тарбиявий таъсири доирасида амалга ошиши шарт. Зероки, ўзини ўзи 

---

74 
такомиллаштириш жамоада муносиб ўрин эгаллаш, ижтимоий бурчни англаш ва фойдали меҳнатга 
қизиқишга хизмат қилиши керак. 
Кузатишлар ва ҳаёт тажрибаларининг кўрсатишича, баъзи ҳолларда ўспиринлар ўзларини 
қўрқмас, жасур қилиб кўрсатишга, ноўрин хатти-ҳаракатларга мойил бўладилар, қалтис йўллар 
билан ўз иродаларини тарбиялашга интиладилар, гоҳо ҳаётларини хавф остида қолдиришгача бориб 
етадилар. Шунинг учун уларга сунъий усуллар ва воситалар ёрдамида қийинчиликларни 
бартараф қилиш мумкин эмаслигини тушунтириш керак. Шунингдек, уларни оқилона, мақсадга 
мувофиқ самарали усуллардан фойдаланиш йўллари билан таништириш, ҳақиқий чиниқиш 
малакалари билан қуроллантириш яхши натижа беради. Юқори синф ўқувчилари маънавий 
хислатларга, ахлоқ нормаларининг моҳиятига жиддий муносабатда бўладилар. Улар ахлоқий 
туркумлар, бирликларнинг мазмунини чуқур англай бошлайдилар, ҳар қайси ахлоқий тушунчанинг 
нозиклиги ва кўп маънолигини билишга ҳаракат қиладилар. Масалан, бурч, виждон, ғурур, қадр-
қиммат, фахрланиш, масъулият, ор-номус каби тушунчаларни чуқур таҳлил қила оладилар. Лекин 
уларнинг ҳаммаларини бу ахлоқий тушунчаларни яхши англайдилар, деб бўлмайди. Шунга кўра 
тўғри ахлоқий қарашлар, тасаввурлар таркиб топиши учун адолатли турмуш тарзининг ўзи етарли, 
дейиш мумкин эмас. Ва педагог хотиржамликка йўл қўймаслик, соғлом муҳит яратиш, барқарор 
шахсни таркиб топтириш учун доимо изланиши зарур. Шунингдек, мактабда, билим юртида тарбия 
ишлари изчил олиб борилмаса, йигит ва қизларда чинакам, барқарор эътиқодлар шаклланмайди. 
Ўспиринларда ахлоқий тушунчаларни оқилона шакллантириш лозим, уларга ножўя хулқ-атвор, чет 
эл фильмларининг мазмуни маънавиятга ва руҳиятга салбий таъсир этишини тушунтириш зарур. 
Ижтимоий ҳаётда учрайдиган ярамас юриш-туришларга, иллатларга зарба бериш, уларнинг 
таъслридан йигит ва қизларни асраш педагоглар жамоасининг муҳим вазифаси ҳисобланади. 
Ўспиринларда балоғатга етиш туйғуси такомиллашиб бориб, ўзининг ўрнини белгилаш ва 
маънавий дунёсини ифодалаш туйғусига айланади. Бу ҳол унинг ўзини алоҳида шахс эканлигини, 
ўзига хос хислатини тан олинишига интилишида акс этади. Бунга эса модаларга майл қўйиш, 
мураккаб тасвирий санъатга, мусиқага, касб-ҳунарга, табиатга қизиқишни намойиш қилиш яққол 
далилдир. 
Шуни алоҳида, таъкидлаш керакки, ўспирин қизлар катта ёшдаги кишиларнинг таъсирига 
осонроқ бериладилар, ўспирин йигитлар зса катталардан кўра тенгдошлари таъсирига кўпроқ 
бериладилар. Шунинг учун юқори синф ўқувчиси шахсининг таркиб топишига мактаб муҳити 
хусусан синф жамоаси, расмий ва норасмий тенгқур бошлиқлар кучли таъсир этади. Синф жамоаси 
умумий мақсадни белгилашга, жамоа аъзолари ўртасида илиқ муносабатлар ўрнатишга, шахсий ва 
жамоатчилик муносабатлар ривожланишига имкониятлар яратади. Синф ва мактаб жамоалари 
таъсирида матонатлилик, жасурлик сабр-тоқатлилик, камтарлик, интизомлилик, ҳалоллик, 
ҳамдардлик каби фазилатлар такомиллашади ва худбинлик, лоқайдлик, мунофиқлик, 
лаганбардорлик, дангасалик, қўрқоқлик, ғайрлик сингари иллатларнинг барҳам топиши тезлашади. 
Жамоа аъзолари ўртасидаги аҳиллик, бирлик, яғона мақсадга интилиш, илиқ психологик иқлим 
мавжуд салбий хатти-ҳаракатларни йўқотиш учун хизмат қилади. 
Юқори синф ўқувчилари шахсининг шаклланиши жараёнида жамоат ташкилотлари алоҳида 
аҳамият касб этади. Уларнинг юксак талаблар қўйиши натижасида ўспиринларда фаоллик, 
ташаббускорлик, мустақиллик, қатъиятлилик, масъулиятлилик, танқидийлик сингари фазилатлар 
барқарорлашади. Мазкур 
ташкилотлар 
ўспиринлардаги 
ғоявий-сиёсий, ватанпарварлик, 
жамоачилик, инсонпарварлик, ўзаро ёрдам, ҳамкорлик туйғуларини мукаммал босқичга кўтаради. 
Ана шуларни кузатиб тадқиқ этган психолог Л. И. Уманский ташкилотчилик қобилияти ўзаро узвий 
боғлиқ қуйидаги қисмлардан иборатлигини таъкидлайди: 1) ташкилотчилик туйғуси (психологик 
топқирлик, кашфиётчилик, одоб, назокат, амалий ақл-идрокда ўз ифодасини топади); 2) 
тенгдошларига змоционал-иродавий таъсир кўрсатиш имконияти (муаммолар ечимига жалб қилиш, 
уларнинг куч-ғайратини бириктириш); 3) ташкилотчилик фаолиятига мойиллик (эмоционал ҳис-
туйғу, ижобий муносабат, фаоллик кўрсатиш, қатъий қизиқиш ва ҳоказолар) Л. И. Уманскийнинг 
фикрича, ўспирин намунали ташкилотчи бўлиши учун унда қуйидаги хислатлар бўлиши керак: а) 
ахлоқий хислатлар – жамоатчилик, самимийлик, ташаббускорлик, фаоллик, меҳнатсеварлик; б) 
иродавий хислатлар – матонат, қатъият, мустақиллик ташаббускорлик, батартиблик, интизомлилик; 
в) эмоционал хислатлар –хушчақчақлик, тетиклик, ҳазилкашлик ва янгиликни ҳис этиш, ўз кучига 
ишонч, оптимизм ва бошқалар. 

---

75 
Ўспиринларнинг яна бир муҳим хислати уларда юксак даражадаги дўстлик, ўртоқлик, 
улфатчилик, муҳаббатнинг вужудга келишидир. Шу ҳис-туйғулар йигит ва қизларнинг маънавияти 
ва психологиясида қандай тус олишига қараб, тарбиявий чора ва тадбирларни амалга ошириш яхши 
натижа беради. Синфдаги ҳамкорлик фаолиятида ўзаро ёрдам ҳамжиҳатлилик, интилиш ва 
манфаатлар бирлигига асосланган ўртоқлик муносабатлари юзага келади. Ўртоқлик 
муносабатларининг юксак чўққиси дўстлик ҳиссида намоён бўлади. Дўстлик ҳисси ўртоғига 
меҳрибонликда у билан учрашиш ва суҳбатлашиш, ўз фикр ва ҳиссиётлари билан ўртоқлашишда 
кўринади. Ҳақиқий дўстлик ҳисси ўзаро талабчанлик билан боғлиқ бўлиб, хатоларни биргаликда 
тузатишда ифодасини топади. 
Йигит билан қиз ўртасида муҳаббат туйғуси вужудга кела бошлайди. Муҳаббатнинг қувончли 
лаҳзалари, изтиробли кечинмалари иккала ёшнинг руҳиятини эгаллайди ва тобора чуқурлашиб 
боради, улар учун дастлабки ҳаёт синови вазифаси бўлади. Мазкур ҳис-туйғу ўспиринларнинг ўзаро 
яқинлиги, ҳаётга қарашлари, қизиқишлари, дидлари ва эзгу ниятларининг умумийлиги ҳамда бутун 
умрга аҳиллик, иттифоқлик умидини бағишлаган шодлик билан характерланади. 
Ўспирин ўқувчиларда табиат, санъат, адабиёт, маданият, ижтимоий ҳаёт гўзалликларини 
пайқаш, идрок қилиш, севиш, улардан таъсирланиш, маънавий озуқа олиш хислатлари пайдо бўлади. 
Уларнинг психологиясида майин садо, ёқимли нидо, қалбни тўлқинлаитирувчи мусиқа, нозик ҳис-
туйғу эзгулик ҳислари, майллари кучаяди. Айниқса, эстетик ҳислар уларнинг маънавиятидаги қўпол, 
нохуш, хунук ва ёқимсиз қилиқларнинг йўқолишига ёрдам беради. Лекин бундан ўспиринлар 
жўшқин, кескин, шавқ завқли дамлардан бутунлай воз кечадилар, деган маъно келиб чиқмайди. 
Шунга қарамай, ўспирин йигит ва қизлар орасида эстетик туйғуси тўла шаклланмаган, нотўғри 
тасаввурга эга бўлган шахслар ҳам учрайди. Уларда эстетик ҳис-туйғу ўзига хос қарашлар ва нуқтаи 
назарнинг ўсишида илм-фан ва техниканинг ривожи, тафаккурнинг такомиллашуви, тақлидчанлик 
муҳим роль ўйнайди. Бунинг учун муайян режа асосида турли музейлар кўргазма ва концерт
 
залларига, кино, театр, радио ва телестудияга саёҳатлар уюштириш мақсадга мувофиқдир. 
Юқори синф ўқувчиларининг ўқув машғулоти ўз хусусияти ва мазмуни билан бошқа ёш 
давридаги ўқувчиларнинг таълим жараёнидан тубдан фарқ қилади. Ўқув режаси ва дастурининг 
мураккаблашуви, янги фанлар ва факультатив курсларнинг киритилиши ўзлаштиришни назарий 
тафаккур ёрдамида амалга оширишни тақозо этади. Ана шу сабабли уларнинг ўқишга муносабати 
ҳам ўзгаради, уларда фанларга турлича муносабатлар шакллана бошлайди. 
Ўспирин ўқувчиларнинг фанларга муносабатлари асосан ҳар қайси фаннинг инсон 
дунёқарашидаги ролига билиш фаолиятидаги ва ижтимоий аҳамиятига амалий хусусиятига 
ўзлаштириш имкониятига ва уни ўқитиш методикасига боғлиқ бўлади. 
Катта мактаб ёшида билишга қизиқиш амалий хусусият касб эта бошлайди. Масалан, бу 
қизиқиш 
ижтимоий-сиёсий 
масалаларга, техникага, табиатга, осмон 
жисмларига, 
жамиятшуносликка, ҳуқуқий муаммоларга, спорт ва ҳоказоларга йўналган бўлади. Юқори синф 
ўқувчиларининг тўгаракларда фаол қатнашиши қобилият ва ақлий имкониятларига қараб амалга 
ошади. 
Ўспиринларда сезгирлик, кузатувчанлик, такомиллашиб боради, мантиқий хотира, эслаб 
қолишнинг йўл ва воситалари эса таълим жараёнида етакчи роль ўйнай бошлайди. Ўспиринлар 
топшириқларни бажаришда, уларнинг маъноси ҳамда моҳиятини тўла англаб иш тутадилар, эслаб 
қолиш, эсда қолиш, эсга тушириш жараёнларнинг самарали усулларидан унумли фойдаланадилар. 
Бу жараёнлар муваффақиятли амалга ошишини таъминловчи диққатнинг сифати ва миқдори 
ўзгаради. Диққатни кўчириш ва тақсимлаш сезиларли ривожланади, бошқаларнинг нуқтаи назарига 
эътибор бериш, уларнинг нутқини тинглаш, ёзиб олиш, мулоҳаза юритиш маҳорати ошади ва ақлий 
қобилият такомиллашади. 
Ўспиринларнинг тафаккури тобора фаол, мустақил ва ижодий хусусиятларга эга бўлиб 
боради. Лекин уларнинг фикр юритишида бирмунча объектив ва субъектив камчиликлар учрайди.