А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

III. Шахснинг тарбиясидаги нуқсонлар: 
а) ахлоқий хислатларида учрайдиган камчиликлар; 
б) ўсмирнинг ўқитувчи, синф жамоаси ва оила аъзолари билан мулоқотидаги заифликлар; 
в) меҳнат тарбиясидаги нуқсонлар; 
г) бўш вақтни тақсимлашдаги хатолар. 
IV. Шахснинг билим олиш фаолиятидаги камчиликларш 
а) билимлар, махсус кўникмалар ва малакаларни эгаллашдаги узилишлар; 
б) таълим жараёнида ақлий меҳнат усуллари ва операцияларининг етишласлиги. 
V. Мактаб таълими ва тарбиясидаги камчиликлар: 
а) таълим жараёнида билимлар ва хатти-ҳаракатларни адолатсиз баҳолаш, дарслик ва ўқув 
қўлланмаларига нисбатан англашилмовчиликлар, синфда қолдириш ва ҳоказолар; 
б) мактаб тарбиявий ишларидаги камчиликлар (ўқитувчининг ўсмирга хайрихоҳ эмаслиги, 
ўқувчининг яккаланиши, ўқитувчилар ва ўқувчилар жамоасидаги нуқсонлар, педагогик қаровсизлик, 
ўз ўрнини топа олмаслик ва бошқалар). 
VI. Мактабдан ташқари муҳитдаги нуқсонлар: 
а) оилада педагогик ва психологик билимларнинг етишмаслиги; 
б) оиланинг бузилиши аа оилавий низолар; 
в) ота-она ёки оила аъзоларининг шаҳвоний ҳаётга ва ичкиликка берилиши; 
г) оила аъзолари ўртасида судланган одамнинг учраши; 
д) тенгқурларининг салбий ишларга (ҳақорат қилишга, ичишга, чекишга, қўли эгриликка) 
ўргатиши ва ҳоказо; 
е) маданий-маърифий, ишлаб чиқариш ва жамоатчиликнинг камчиликлари. 
 

---

72 
 
 
Мавзу: ИЛК ЎСПИРИНЛИК ЁШИНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ 
 
Режа: 
 
1. Илк ўспиринлик ёшида шахснинг шаклланиши. 
2. Илк ўспиринлар ақл-идрокининг хусусиятлари. 
3. Илк ўспирин ва касб танлаш. 
4. Илк ўспиринларнинг турмуш хақидаги тасаввурлари. 
 
Илк ўспиринлик ёши даврига 15-18 ёшлардаги (IX–XI синф ўқувчилари) кирадилар. Бу 
даврда ўқувчи жисмонан бақувват, ўқишни тугатгач, мустақил меҳнат қила оладиган, олий мактабда 
ўзини синаб кўрадиган имкониятга эга бўлади, маънавий жиҳатдан етукликка эришади. Ўспирин 16 
ёшида мамлакат фуқароси ва 18 ёшида эса сайлаш ҳамда сайланиш ҳуқуқига эга бўлади. Буларнинг 
барчаси ўспиринга фуқаро сифатида ижтимоий жиҳатдан вояга етиши, ҳаётда ўз ўрнини топиши, ўз 
тақдирини ўзи ҳал қилиши ва етук шахс сифатида маънавий ўсиши учун жамики шарт-шароитларни 
яратади. 
Илк ўспириннииг шахси ижтимоий ҳаётда, мактаб жамоасида, тенгқурлари билан 
муносабатларда эгаллаган мутлақо янгича мавқеи таъсирида, ўқиш ва турмуш шароитидаги 
ўзгаришлар таъсирида таркиб топа бошлайди. 
Мазкур даврнинг яна бир хусусияти – меҳнат билан таълим фаолиятининг бир хил аҳамият 
касб этишидан иборатдир. Мавжуд шарт-шароитлар таъсири остида ўспириннинг ақлий ва ахлоқий 
жиҳатдан ўсишида ўзига хос ўзгаришлар, янги хислат ва фазилатлар намоён бўлади. Юқори синф 
ўқувчилари ижтимоий ҳаётдаги долзарб вазифаларни ҳал қилишда фаол иштирок эта бошлайдилар. 
Ижтимоий ҳаётда фаол қатнашиш, таълим характерининг ўзгариши йигит ва қизларда илмий 
дунёқараш, барқарор эътиқоднинг шаклланишига, юксак инсоний ҳис-туйғунинг вужудга келишига, 
билимни ўзлаштиришга ижодий ёндашишни кучайишига олиб келади. 
Ҳаётда ўз ўрнини топишга интилиш касб-ҳунар эгаллаш, ихтисосликни танлаш, истиқбол 
режасини тузиш, келажакка жиддий муносабатда бўлишни келтириб чиқаради. Бироқ бу давр куч-
ғайрат, шижоат, қаҳрамонлик кўрсатишга уриниш, жамоат, жамият ва табиат ҳодисаларига романтик 
муносабатда бўлиш билан бошқа ёш даврларидан кескин фарқланади. 
Айниқса, турмуш ва ўқиш фаолиятларининг янгича шарт-шароитлари синф жамоасидаги 
ўзгача вазият, ўспиринларнинг мактабда эгаллаган юқори мавқеи, жамоатчилик ишларида тажриба 
орттиришлари улар олдига юксак талаб ҳамда масъулиятли вазифалар қўяди. Бу даврда юқори синф 
ўқувчилари мактаб муҳитида ташкилотчилик, раҳбарлик, тарбиячилик, ташвиқотчилик 
вазифаларини ўтай бошлайдилар. 
Илк ўспириннинг психик ривожланишини ҳаракатга келтирувчи куч жамоат ташкилотлари, 
мактаб жамоаси, таълим жараёни қўядиган талабалар даражасининг ошиши билан у эришган психик 
камолот ўртасидаги зиддиятдан иборатдир. Турли қарама-қаршиликлар, зиддиятлар ўспириннинг 
аҳлоқий, ақлий, нафосат жиҳатдан тез ўсиши орқали бартараф қилинади.