А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

Маънавий идеалларнинг таркиб топиши. 
Ўсмирлар одамлар-нинг маънавий хислатларига, 
ахлоқий хатти-ҳаракатларига, бир-бирлари билан муносабатларига қизиқиш билан ўзларида 
маънавий идеалларни таркиб топтирадилар. Ўсмирлардаги маънавий психологик-идеал 
ўсмирларнинг эмоционал тус олган, субъектив вужудга келган образи бўлиб, бу образ унинг шахсий 
хулқ-атворининг тартибга солувчиси ва бошқа кишилар хулқ-атворини баҳолашнинг мезони бўлиб 

---

66 
қолади. Боланинг ўзи тақлид қилмоқчи бўлган ва айрим хислатларни
 
ўзига сингдириб олишга 
интилган ёки ўзи тасаввур қилган одамнинг идеали болага таъсир қилиб турган маънавий 
мотивларнинг борлигини белгилаб беради. Бу эса, илмий текшириш ишларининг кўрсатиб 
беришича, ўсмир шахси маънавий турғунлигининг шаклланиши учун муҳим шароит бўлиб 
ҳисобланади. Тарбия процессидаги кузатишлар ва психологик анализ шуни кўрсатадики, 
ўсмирларда ижобий ва маънавий идеалларнинг пайдо бўлиши умуман тарбия учун зарур ва ҳатто 
ҳал қилувчи шароит бўлиб ҳисобланиши мумкин. 
Ўсмирлик давригача ва бутун ўсмирлик ёши даврида конкрет идеалларнинг ички структураси 
анчагина ўзгаради. Бола-ларнинг идеал тариқасида қабул қилган биринчи одами унинг теварак-
атрофидаги конкретликдан ажралмаган ҳолда идрок қилинар экан. Масалан, агар ўқувчи ана шундай 
идеал тари-қасида ўз атрофидаги одамлар (ўқитувчи, отаси, ўртоғи) дан бирортасини танлаб олган 
деб фараз қилайлик, бунда ўқувчи, ҳамма томондан у одамга ўхшашга интилади: у одам ўзини 
қандай тутса, бу ҳам ўзини шундай тутишга, овозини ва ҳа-ракатларини ўхшатишга тиришади ҳамда 
унинг фикр ва ба-ҳоларини такрорлайди. Ўсмирлик ёшигача бўлган болалардаги идеаллар турғун 
бўлмайди. Бундай идеаллар ўқилган китоб-ларнинг
, 
кўрилган кинофильмларнинг ва тасодифий 
учрашув-ларнинг таъсирида тез ўзгариб туради. 
Маънавий идеаллар аста-секин умумийлашиб боради ва онгли равишда танланган идеал 
тариқасида кўрина бошлайди. Бу орқали ўсмирлар хатти-ҳаракатларини ўзлари актив равиш-да 
тартибга сола борадилар. Маънавий идеал аста-секин шун-дай мезонга айланиб борадики, бу 
мезондан ўсмир шахсига баҳо беришда, шу билан бир қаторда, онгли равишда ўзига баҳо беришда 
фойдаланади. 
Ўсмир шахсининг таркиб топишида ахлоқ, ўзига хос онг алоҳида аҳамият касб этади. Бунда 
ўқувчиларнинг ахлоқий тушунчаларни ўзлаштириши ва уларни турмушга татбиқ этиши муҳим роль 
ўйнайди. Умуминсоний хислатларни шакллантириш жараёни ўқувчидаги ишонч, ақида, нуқтаи 
назарнинг қарама-қаршиликларига дуч келади. Ўсмир шахсини таркиб топтиришда унинг атроф-
муҳитга, ижтимоий ҳодисаларга, кишиларга муносабатини ҳисобга олиш лозим. Чунки ўсмирда 
муайян нарсаларга муносабат шаклланган бўлади. Ижтимоий турмушни кузатиш, ундаги инсон учун 
зарур кўникмаларни эгаллаш катталар хулқ-атворини таҳлил қилиш имкониятини яратади. 
Натижада фавқулодда ҳолатларга катта ёшдаги одамларнинг тутган йўли ва услубини 
баҳолаш кўникмаси таркиб топа бошлайди. Ўсмир хулқ-атворини баҳолашда (рағбатлантириш ёки 
жазолашда) катталарнинг қатъиятлилиги, принципиаллиги синчков ўқувчи томонидан таҳлил 
қилинади ва қўлланган тадбирнинг тўғри ёки нотўғри эканлиги яна бир марта текширилади. 
Шунинг учун рағбатлантириш ва жазолаш усуллари оқилона, ўз вақтида, қўлланиши керак. 
Психологик адабиётларда меҳнат билан жазолаш ўсмир психологиясида кескин ўзгариш ясаши 
ифодаланган. Маълумки, ҳамма ўқувчиларга меҳнатнинг қаҳрамонлик, яратувчилик эканлиги 
уқтириб келинади. Фавқулодда меҳнатдан жазо сифатида фойдаланиш уларга мутлақо ёмон таъсир 
этади. 
Психологлар ўтказган тадқиқотлардан кўринадики, ўсмирларнинг кўпчилиги қатъиятлилик, 
камтарлик, мағрурлик, самимийлик, меҳрибонлик, дилкашлик, адолатлилик каби маънавий, ахлоқий 
тушунчаларни тўғри англайдилар. Уларнинг турмуш тажрибасида фан асосларини эгаллаши 
натижасида барқарор эътиқод ва илмий дунёқараш таркиб топади, шулар замирида ахлоқий 
идеаллар юзага кела бошлайди. 
Ўсмирларнинг идеаллари негизида орзу, мақсад ва уларни рўёбга чиқариш режалари намоён 
бўла бошлайди. Муайян касбга майл ва қизиқиш туғилади. Орзу-истаклар ранг-баранглиги билан 
бир-биридан кескин ажралиб туради. 
Ўсмирлар мулоҳазасини тадқиқ қилиш уларда ахлоқий тушунчалар баравар таркиб 
топмаслигини кўрсатди. Рус тадқиқотчиси