А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

Тарбияси қийин ўсмирлар. 
Ўқитувчилар жамоаси ҳар қанча уринишидан қатъи назар, 
таълим жараёнида тарбияси қийин ўсмирлар ҳам учраб туради. Ҳозирги даврда бундай ўқувчилар 
билан яккама-якка ишлаш усули яратилган, феъл-атвордаги нуқсонларнинг хатти-ҳаракати 
носоғломлигининг олдини олиш ва тузатиш йўллари илмий асосда ишлаб чиқилган. 
Тадқиқотларнинг кўрсатишича, тарбияси қийин, инжиқ
, хулқи салбий болаларнинг келиб 
чиқишининг ижтимоий сабабларидан ташқари, педагогик ва психологик сабаблари ҳам мавжуд. 
Ўқувчиларда ножўя хатти-ҳаракатлар пайдо бўлишининг сабаблари ва турткилари ҳар хилдир. 
Қонунни бузиши ёки қоидага хилоф иш қилиши даражасига қараб тарбияси қийин ўсмирлар жиноий 
қонунбузар ва оддий қоидабузар (тартиббузар) гуруҳларга ажратилади. 
Шахснинг биологик ўсишидаги нуқсонлар, сезги органларининг камчиликлари, ўқишга 
салбий таъсир этувчи олий нерв фаолияти ва темпераментдаги қусурлар тарбияси қийинларни 
келтириб чиқаради. Шахснинг психик ўсишидаги камчиликлар, чунончи, ақл-идрокнинг заиф 
ривожлангани, ироданинг бўшлиги, ҳиссиётнииг кучсизлиги, зарур эҳтиёж ва қизиқишларнинг 
мавжуд эмаслиги, ўсмирнинг интилиши билан мавжуд имконияти ўртасидаги номутаносиблик ва 
ҳоказолар хатти-ҳаракатни издан чиқаради. Шахснинг фазилатлари таркиб топишидаги нуқсонлар: 
ахлоқий ҳисларнинг етишмаслиги, ўқитувчи, синф жамоаси, оила аъзолари билан нотўғри мулоқат, 
ишёқмаслик, бўш вақтни тўғри тақсимламаслик ва бошқалар ҳам салбий қилиқларни вужудга 
келтиради. Шахснинг билим, ўқув фаолиятидаги камчиликлари: ақлий фаолият усулларидан кенг 
фойдалана билмаслик, энг муҳим билим, кўникма ва малакаларни эгаллашдаги узилишлар, мактаб 
фаолиятидаги: ўқитишдаги нуқсонлар, тарбиявий чора ва тадбирлардаги хатолар ҳам шулар 
жумласига киради. Мактабдан ташқари муҳитнинт таъсиридаги нуқсонлар, чунончи, оилада, 
педагогик-психологик билимларнинг етишмаслиги, оилавий низолар, ажралиш, ота-онанинг 
ичкиликка ва шаҳвоний ҳаётга берилиши, балоғатга етмаган тенгқурларининг таъсири, маданий-
маърифий ишлаб чиқариш жамоалари ҳамда жамоатчилик қуршовидаги камчиликлар ҳам
 
тарбияси 
қийин ўсмирлар кўпайишига сабаб бўлади. 
Тарбияси 
қийинларни 
ўрганишда 
кинолавҳалар, юридик 
варақа, ишонтириш, 
рағбатлантириш, бўйсундириш, қўрқитиш, “сунъий қийин ҳолатни яратиш” сингари усуллардан 
фойдаланилади. Шулардан айримларининг моҳиятига қисқача тўхталамиз. 
Одатда новелла, воқеий, ҳикоя, саргузашт, очерк каби адабий асарлардан фойдаланиш 
ўсмирлар хатти-ҳаракатининг сабабларини ўрганишда яхши самара беради. Ўқитувчи, синф раҳбари 
ёки ички ишлар ходимлари томонидан тарбияси қийин ўсмирларга тегишли асардан парча ўқиб 
берилади, сўнг уларда қандай қўзғалиш ёки таъсирланиш пайдо бўлаётганлиги кузатилади. Тажриба 
қоидасига биноан, ўқилган парчада ўсмирларнинг саргузашти, ажойибот ва ғаройиботлар ўз аксини 
топиши шарт. 

---

70 
Агар усул ўзининг ижобий натижасини кўрсата олмаса, бошқа воситаларни қўллаш мақсадга 
мувофиқдир. Навбатдаги босқичда улардан ўқилган асар персонажи ёки бош қаҳрамонининг ўрнида 
бўлганида қандай иш тутиши сўралади. Шу йўл билан ҳар бир ўсмирни қандай ҳодисалар 
қизиқтириши ва унда қандай салбий хатти-ҳаракат ёки иллат мавжудлиги аниқланади. Ўқитувчи 
ўқувчилар билан мулоқотда ҳар бир ўсмирдан асарнинг бош образи ёки персонажига муносабатини 
сўраши лозим. Чунки шахсий мулоҳазалар заминида ўсмирнинг руҳий дунёсидаги турли кечинмалар 
акс этади. Шу туфайли уларнинг ножўя хатти-ҳаракатлари нималар билан боғлиқ эканлиги 
ўқитувчига аён бўлади. 
Тажриба ўтказишда матнни ўқилаётганда психологик паузага, равон оҳангга, ўқиш суръати ва 
ритмига алоҳида эътибор бериш лозим. Ана шу қоидаларга риоя қилинсагина матннинг таъсири 
ортади, ўсмирдаги муайян кечинмаларнинг ташқи ифодаси тез кўринади. Ўсмирлар хусусиятяга мос 
матнларни танлаш, уларнинг ҳажмига ва мазмунига эътибор бериш алоҳида аҳамият касб этади. 
Танланган матнлар тарбияси қийин ўсмирларнинг ўзига хос ва ёш хусусиятларига, ички 
имкониятларига мутлақо мос бўлиши шарт. 
Қонунбузарликнинг сабабини аниқлаш усулларидан яна бири сюжетли фотосуратлар ёки 
расмлар билан тажриба ўтказишдир. Бунинг маъноси ва мақсади ўсмирларнинг салбий хатти-
ҳаракатларини келтириб чиқарадиган қандай мотивлар мавжудлигини, шунингдек, улар қайси 
таъсирларга осонроқ берилишини аниқлашдир. 
Тарбияси қийин ўсмирлардаги хусусиятларни ўрганишнинг яна бир йўли алоҳида-алоҳида 
суҳбат ўтказиш орқали уларнинг руҳий кечинмалари билан танишишдир. Суҳбат кезида яхши ва 
ёмон хулқ-атвор, хатти-ҳаракатлар юзасидан кенг маълумотлар тўпланади. Мазкур жараёнда амалга 
ошириладиган ҳар хил хатти-ҳаракатларни баҳолаш, уларни шарҳлаб бериш лозим. Хатти-ҳаракатни 
баҳолашда ўсмирга қўйилган айб ё тан олинади ёки мутлақо инкор этилади. Бироқ ўтказилган 
суҳбатлар ўсмирнинг психик дунёсига шундай нозик таъсир қилиши керакки, натижада унда виждон 
азоби, ўнғайсизлик туйғуси вужудга келсин. Ўсмир шахсиятига тегадиган муомала қилиш ман 
этилади. Ҳамма вақт суҳбат давомида илиқ психологик иқлим, дўстона муносабат, қулай 
микромуҳит бўлмоғи шарт. Фақат шундагина мавжуд имкониятлардан унумли ва самарали 
фойдаланиш мумкин. Ўсмирлар билан суҳбат орқали уларнинг келажак режалари, орзу-умидлари, 
интилишлари, жисмоний ва ақлий меҳнатга яроқлиги аниқланади. 
Ўсмирларнинг типологик хусусиятларига биноан тўртта шартли гуруҳга ажратиш мумкин.