A. R. Babajanov, A. M. Muqumov, Z. X. Xafizova yerdan foydalanishda integratsion boshqaruv

 
 
 

---

186 
Bilimni aniqlash uchun savollar: 
1. Sug‘orish va kollektor tarmoqlarining faoliyatini boshqaruvchi davlat 
organlari tarkibini tavsiflab bering. 
2. Respublikadagi sug‘orish obyektlarining tarkibini aytib bering. 
3. Sug‘orish tarmoqlarining asosiy texnik ko‘rsatgichlarini sanang. 
4. Sug‘orish infratuzilmalarini moliyalashning holatini tavsiflab bering. 
5. Sug‘orish suvidan samarali foydalanish bo‘yicha asosiy tadbirlarni aytib 
bering. 
6. Respublikaning kollektor-zovur tizimi tarkibini tavsiflab bering. 
7. Kollektor tarmoqlarining asosiy texnik ko‘rsatkichlarini sanab bering. 
8. Sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini tavsiflang. 
9. Kollektor-zovur tizimlari faoliyatini moliyalashning holatini tavsiflang. 
10.Sug‘oriladigan yerlarni meliorativ yaxshilash fondining roli va mohiyatini 
aytib bering. 
 
3.7 Yerdan foydalanishni ma’muriy boshqarish 
Yer munosabatlarini davlat tomonidan muvofiqlashtirish bilan bir qatorda yer 
resurslaridan foydalanishni ma’muriy boshqarish yerdan foydalanishning ikkinchi 
kichik tizimi hisoblanadi. Ushbu tashkil etuvchi ikkinchi kichik tizimning 
muhimligiva o‘ziga xosligi shundan iboratki, aynan shuning vositasida davlatning 
yer siyosati amalga oshiriladi, yer resurslaridan foydalanishning barcha qarorlari 
amaliy jihatdan joriy qilinadi. U yerdan foydalanishni boshqarishning viloyat va 
tuman darajalarini o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston Respublikasi yer kodeksida viloyat 
davlat hokimiyati organlarining, Toshkent shaxrining (7-modda) va tumanlarning (6-
modda) yerdan foydalanishni boshqarish sohasidagi vakolatlari aniqlangan. Yerdan 
foydalanishni boshqarishning regional (viloyat) darajasi asosan tashkiliy-taktik 
xarakterdagi vazifalarni, ma’muriy tuman darajasida esa-tezkor xarakterdagi 
vazifalarni o‘z ichiga oladi. 
Mamlakat yer kodeksining 5-moddasiga binoan, regional darajada yerdan 
foydalanishni boshqarishning vazifalariga kuyidagilar kiradilar [5]: 
-tuproq unumdorligini oshirish, yerlardan oqilona foydalanish va muhofaza 
qilish bo‘yicha hududiy dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish; 
-yerlardan maqsadli, oqilona va samarali foydalanish va muhofaza qilish 
bo‘yicha davlat nazoratini amalga oshirish; 
-yer tuzishni, yer monitoringini tashkil etish va davlat yer kadastrini yuritish; 
-qishloq xo‘jaligi va boshqa davlat hamda jamoat maqsadlari uchun yuridik 
shaxslarga egalik, foydalanish va ijaraga yer berish; 
-alohida qimmatli, mahsuldor sug‘oriladigan yerlardan tashqari, barcha yerlar 
tarkibidan alohida muhofaza qilinadigan hududlar bilan band yerlarni, shahar atrofi 

---

187 
va shaharlar yashil mintaqalarini, tajriba dalalarini, ilmiy-tadqiqot tashkilotlari va 
o‘quv yurtlari, o‘rmon daraxtzorlari egallagan yerlarni-o‘lchamlaridan qat’iy nazar-
ajratish; 
-O‘zbekiston Respublikasida akkreditatsiya qilingan diplomatik vakolatxonalar 
hamda shunga tenglashtirilgan xalqaro tashkilotlarga, vakolatxona boshlig‘ining 
qarorgohini ham qo‘shgan holda, ushbu vakolatxonalar binolarni qurish uchun yer 
uchastkalarini mulk qilib realizatsiya qilish; 
-yer kodeksining 36-moddasiga binoan belgilangan tartibda yerlarga egalik va 
foydalanish huquqlarini,shuningdek yer uchastkasiga ijara va mulkchilik huquqlarini 
to‘xtatish: 
-yerdan foydalanish sohasida viloyatlar, Toshkent shahri davlat hokimiyati 
organlari vakolatiga kiradigan boshqa vazifalarni hal qilish. 
Shunday 
qilib, region darajasida yerdan foydalanishni ma’muriy 
boshqarishning 
mazmuni 
yerlardan 
oqilona 
foydalanish 
va 
sifatini 
oshirishninghududiy dasturini ishlab chiqish hamda uni o‘z vaqtida amalga oshirish 
uchun shart-sharoitni ta’minlashdan iboratdir. ushbu darajadagi boshqarmaning 
vazifalariga, shuningdek, yer tuzish, yer kadastr ishlarini, yer monitoringi hamda 
yerlardan foydalanishni nazorat kilish, yuridik va jismoniy shaxslarga yer 
uchastkalarini berish hamda ulardan ajratib olish, ulardan foydalanishning huquqiy 
rejimi buzilgan hollarda yer uchastkasiga huquqlarni to‘xtatish kabi vazifalar ham 
kiradi. 
Yerdan 
foydalanishni 
ma’muriy 
boshqarishning 
regional 
darajasida 
shuningdek,birinchi galda qishloq xo‘jalik yerlarining qiymatini kadastr baholashni 
nazorat qilish bo‘yicha vazifalar ham bajariladi. viloyat hokimiyati darajasida 
viloyatda yerlardan agroxo‘jalik darajasini hisobga olgan holda qishloq xo‘jalik 
yerlarini me’yoriy baholashga tuzatma koeffitsentlar kiritish to‘g‘risida qaror qabul 
qilinadi. Yerlarni me’yoriy baholashni bunday to‘g‘irlash to‘g‘ridan-to‘g‘ri yer 
solig‘i miqdorida yoritiladi,ya’ni yer solig‘ini undirishni tartibga solish ham regional 
darajadagi yerdan foydalanishni ma’muriy boshqarishning vazifasidir. 
Bundan tashqari, yerdan foydalanishni boshqarishning ushbu darajasida viloyat 
yerdan foydalanishning jamlanma samaradorligini baholash amalga oshiriladi. 
Yerlardan foydalanish samaradorligini baholash qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligi 
yerlarini to‘la qayta tishlash sikli bo‘yicha, shuningdek viloyatning boshqa toifa 
yerlari bo‘yicha har yili o‘tkaziladi. Bunday baholash viloyat yerlaridan foydalanish
samaradorligini aniqlash, yerdan foydalanishning qabul qilingan tizimidan yerlardan 
asosiy jihatdan foydalanishdagi farqlarni aniqlash uchun, aniqlangan kamchiliklarni 
tugatish,yerdan foydalanish subekttlarini rag‘batlantirish to‘g‘risida qaror qabul qilish
uchun hamda ohir-oqibatda yerdan foydalanish tizimini to‘g‘rilashga zaruriyat va yer 

---

188 
munosabatlarini shularga mos tarzda isloh qilish to‘g‘risida qarorlar qabul qilish 
uchun zarurdir. 
Regional darajada yerdan foydalanishni ma’muriy boshqarishda bugungi kunda
ma’lum kamchiliklar mavjud. Birinchi galda -bu tuproq unumdorligini qayta 
tiklashda tizimlilikning yo‘qligiga taalluqlidir.Agroxo‘jalik tadbirlari boshqa turdagi 
tadbirlar bilan kelishilmasdan amalga oshiriladi. Eroziyaga qarshi tadbirlar amalda 
o‘tkazilmaydi, agroo‘rmonmeliorativ , gidrotexnik tadbirlar etarli hajmlarda 
o‘tkazilmaydi, ekin maydonlarida qishloq xo‘jalik ekinlarining almashishi mavjud 
emas,almashlab ekishlar yo‘q. Yer kadastrini yuritish ham kamchiliklardan holi 
emas, aholi punktlari yerlarning aniq hisobi hamda ushbu yerlarni qiymat jihatidan 
kadastr baholash mavjud emas, o‘tkazilayotgan tuproqlar bonitirovkasi ishlarining 
natijalari etarli aniqlikka ega emas, qishloq xo‘jalik yerlarning monitoringi 
o‘tkaziladi, ammo ularni sifat holatini yaxshilash bo‘yicha hal qiluvchi echimlar 
yo‘q, boshqa toifa yerlarining kadastri va monitoringi amalda yuritilmaydi. Bugungi 
viloyat yerdan foydalanishni jamlanma samaradorligini baholash ham mavjud emas. 
Ma’muriy tuman darajasida ma’muriy boshqarishning vazifalariga quyidagilar 
kiradi (2,6-modda) 
-yerlardan oqilona va samarali foydalanish,tuproq unumdorligini oshirish 
bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqish va amalga oshirish. 
-yerlardan oqilona foydalanishning davlat nazoratini amalga oshirish. 
-sug‘oriladigan yerlar,shundan yaxshilash ishlari o‘tkazilgan pichanzorlar va 
yaylovlardan, o‘rmon fondi yerlaridan, o‘rmon daraxtzorlari bilan qoplangan, sanoat, 
transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlardagi yerlardan, suv fondi yerlaridan 
tashqari yerlarni-bitta yer egaligi yoki yerdan foydalanishga 10gektargacha egalikka, 
foydalanishga va ijara huquqida fuqarolarga, yuridik shaxslarga yer berish, 
shuningdek yerlarni ajratib olish. 
-fermer xo‘jaligini yuritish uchun ijaraga fuqarolarga yer berish. 
-yer uchastkasining o‘lchamlaridan qat’iy nazar-zahira yerlardan yuridik 
shaxslarga,fuqarolarga egalikka,foydalanishga va ijaraga yer berish. 
-savdo-sotiq obyektlari va xizmatko‘rsatish obyektlari bilan birgalikda yuridik 
va jismoniy shaxslarga yer uchastkalarini mulk sifatida realizatsiya qilish. 
-yer tuzish, yer monitoringini tashkil etish va davlat yer kadastrini yuritish. 
-yer uchastkalariga bo‘lgan huquqlarni, yer ijarasi shartnomalarini, shuningdek 
servitut to‘g‘risidagi bitimlarni davlat ro‘yxatiga olish. 
-yer kodeksining 36-moddasiga binoan belgilangan tartibda yer uchastkalariga 
egalik va foydalanish huquqlarini, shuningdek ijara va mulk huquqlarini bekor qilish. 
-qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligi korxonalari, muassasalari va tashkilotlarni 
tashkil etish, qayta tashkil etish hamda tugatishda yer egaligi va yerdan foydalanish 
masalalarini hal qilish. 

---

189 
-yerdan foydalanishni davlat boshqaruvi sohasida tuman davlat hokimiyati 
organlari va vakolatiga kiruvchi boshqa masalalarni hal qilish. 
Yerdan foydalanishni ma’muriy boshqarishning tuman darajasida yer 
uchastkalarini berish va ajratib olish bo‘yicha davlat va jismoniy hamda yuridik 
shaxslar o‘rtasida aholi punktlarida va qishloq joylarida yuzaga keladigan yer 
munozaralari, yer uchastkalarining chegaralarini aniqlash, sug‘orish suvini olish, yer 
va suv uchun to‘lovlar, yerlardan samarali foydalanishni rag‘batlantirish va boshqa 
qator masalalar ham hal qilinadi. Yerdan foydalanishni boshqarishning ushbu 
darajasida o‘z yer uchastkalaridan oqilona va samarali foydalanilayotgan yerdan
foydalanuvchi subekttlarni rag‘batlantirish bo‘yicha qarorlar qabul qilinadi. 
shuningdek, boshqarishning ushbu darajasida yer uchastkasi, aholi punkti,umuman 
ma’muriy tuman darajasida yerdan foydalanishning nomlanma samaradorligini 
baholash joriy etilishi zarur. 
Region darajadagidek, yerdan foydalanishni boshqarishda tuman darajasida 
ham ma’lum kamchiliklar mavjud. Tuproqlar unumdorligini qayta tiklashda, yer 
kadastri 
va 
monitoringini 
yuritishda, 
yerlardan 
oqilona 
foydalanishni 
rag‘batlantirishda amaliy jihatdan ushbu kamchiliklar bu yerda ham mavjud, aholi 
punktlari va umuman tuman yerdan foydalanish samaradorligini baholash mavjud 
emas, yer uchastkalari bo‘yicha esa ushbu baholash asosan faqatgina iqtisodiy 
samaradorlikni hisobga oladi, samaradorlikning boshqa turlariamalda hisobga 
olinmaydi. Bu esa yerdan foydalanish samaradorligini to‘la (jamlanma) baholash 
natijalarini yirik miqdorlarda buzadi. 
Shunday qilib, agarda Yerdan foydalanishni boshqarishning birinchi va ikkinchi 
kichik tizimlari vazifalarining mazmuni taqqoslansa, bundan birinchiga (yer 
munosabatlarini davlat tomonidan tartibga solish) yerdan foydalanishni ilmiy 
asoslangan tizimining parametrlarini yaratish,tashkil etish va to‘g‘irlash (parametrlari 
berilgan miqdorlarda cheklanganda) joriy qilinadi, ya’ni yerdan foydalanishni 
boshqarish makro darajada bo‘ladi. yerdan foydalanishni boshqarishning ikkinchi 
tizimi-mikro darajadagi-yerdan foydalanish tizimining berilgan barcha parametrlari 
talabalariga javob beradigan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishning 
barcha texnologik jarayonlarini amalga oshirishni ta’minlashdan iboratdir. Demak, 
makro va mikro darajalarda boshqarish nainki bir-birlariga qarama-qarshi qo‘yiladi 
yoki bir-birlarini takrorlaydilar, balki o‘zlarining birligida bir-birlarini to‘ldiradilar 
hamda ushbu murakkab boshqarish jarayonni mumkin va samarali qiladilar. 
Keyingi vaqtlarda yerdan foydalanishni boshqarishda nodavlat notijorat 
tashkilotlari yirik faoliyat ko‘rsatmoqdalar va nihoyatda ahamiyatli bo‘lib 
bormoqdalar. Bunday tashkilotlarga qishloq Kengashlari, fuqarolar o‘z-o‘zini 
boshqarish idoralari, mahalla qo‘mitalari,suvdan foydalanuvchilar Uyushmasi (SIU) 
va boshqalar kiradilar. Mahalla qo‘mitalari aholi punktlari (shaharlar va pasyolkalar) 

---

190 
yerlaridan oqilona va samarali foydalanishni tashkil etishda ko‘roq ishtirok etmoqda. 
Qishloq Kengashlari qishloq xo‘jaligining kamroq qimmatli yerlaridan-pichanzorlar 
va yaylov yerlardan oqilona foydalanishni tashkil etishga yirik ta’sir ko‘rsatmoqdalar. 
Qayd qilish zarurki, keyingi vaqtda qishloq Kengashlari tarkibiga yer tuzuvchi 
lavozimi joriy qilingan. respublika sug‘oriladigan yerlaridan foydalanishni 
boshqarishda suvdan foydalanuvchilar Uyushmasi nihoyatda faol ishtrok etmoqdalar. 
Ular nodavlat notijorat tashkilotlari bo‘lib amalda bir yoki bir necha fermer 
xo‘jaliklari Birlashmalari chegaralaridagi sug‘oriladigan yerlardan foydalanishni 
boshqaradilar. SIUning asosiy vazifalariga kiradi: sug‘orish suvini ekinlar tarkibini 
hisobga olgan holda fermer xo‘jaliklari o‘rtasida taqsimlash: SIU chegarasida 
sug‘orish, kollektor, yo‘l tarmoqlarini ishchi holatda tutib turish: fermer xo‘jaliklari 
tomonidan meliorativ tadbirlarni amalga oshirishni, ular tomonidan yer-suv 
resurslaridan foydalanganlik uchun to‘lovlarni amalga oshirilganligini nazorat qilish 
va boshq. SIU assotsiatsiya a’zolar-fermerlarning badallari hisobiga faoliyat 
ko‘rsatadi. Keyinchalik yerdan foydalanishning pastki darajasida nodavlat notijorat
tashkilotlarning rolini o‘sib borishiga hech qanday shak-shubha yo‘q desak xato 
qilmaymiz.