A. R. Babajanov, A. M. Muqumov, Z. X. Xafizova yerdan foydalanishda integratsion boshqaruv

* 
 
Viloyatlar 
Xo‘jaliklararo 
kollektorlar 
Ichki xo‘jalik kollektor-zovur tarmoqlari 
ochiq 
Yopiq 
ta’mirlash tozalash ta’mirlash tozalash jami 
ta’mirlash tozalash 
Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi 
780,3 
843,2 
16010 
4370 
222 
120 
102 
Andijon 
36,1 
731 
4242 
1400 
154,7 
128 
26,7 
Buxoro 
83,5 
817,5 
3732 
1853 
753,5 
309,2 
444,3 
Jizzax 
28,7 
267,5 
2584 
1002 
3931 
3896 
34,5 
Qashqadaryo 
107 
677,9 
4479 
2804 
3105 
2856 
248 
Navoiy 
74 
320 
1446 
435 
95 
64 
31 
Namangan 
4,5 
574 
3227 
1124 
- 
- 
- 
Samarqand 
- 
364 
1415 
1003 
- 
- 
- 
Surxondaryo 
- 
412,8 
4978 
1846 
545 
545 
- 
Sirdaryo 
71 
585,2 
5151 
2454 
2959 
2803 
156 
Toshkent 
109 
1310 
5614 
1699 
119 
5 
114 
Farg‘ona 
87,7 
1684 
9828 
3276 
489 
304,2 
184,8 
Xorazm 
335,4 
1130 
6418 
2224 
552 
543 
9 
Respublika 
bo‘yicha 
1722 
9293 
69125 
25330 
12680 
11411 
1270 
* O‘zsuvloyiha ma’lumotlari bo‘yicha 

---

182 
20-jadval 
O‘zbekiston Respublikasi sug‘oriladigan Yerlarini sifat baholash* 
(O‘zbekiston Respublikasi sug‘oriladigan tuproqlarining sifat bahosi ma’lumotlari) 
( sug‘oriladigan qishloq xo‘jalik Yerlar jami maydoni, ga hisobida)
T.r 
Respublika va 
viloyatlar 
K a d a s t r g u r u h l a r i 
Jami,
ga 
O‘rtacha 
bonitet 
bali
yomon Yerlar 
o‘rtachadan past
o‘rtacha Yerlar 
yaxshi Yerlar 
eng yaxshi 
Yerlar 
K a d a s t r k l a s s l a r i
I 
II 
III 
IV 
V 
VI 
VII 
VIII 
IX 
X 
B o n i t e t b a l i 
0-10 
11-20. 
21-30 
31-40 
41-50 
51-60 
61-70 
71-80 
81-90 
91-100 
1 
Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi 
181 
25506 
224917 
142079 
39126 
11860 
1396 
445065 
41,3 
2 
Andijon 
844 
22346 
51597 
52837 
62741 
36573 
5857 
67 
232862 
57,5 
3 
Buxoro 
263 
15374 
48791 
53826 
51309 
46752 
12714 
81 
229110 
51 
4 
Jizzax 
2132 
22885 
144602 
60894 
29045 
10170 
1347 
271075 
51 
5 
Qashqadaryo 
0 
354,14 
40742,5 207262,0 
111116,6 
67181 
26402,3 
7059,5 
0 
460118,2 
52,5 
6 
Namangan 
4597 
41141 
48808 
39359 
46533 
33581 
19195 
1729 
234943 
60 
7 
Navoiy 
255 
5190 
20952 
20627 
23445 
22646 
11593 
1437 
106144 
53 
8 
Samarqand 
57 
10656 
60316 
98351 
83871 
37753 
15231 
171 
306406 
59,3 
9 
Surxondaryo 
3592,4 
33964,5 
75733,1 
79766,8 
53375,7 
18772,5 
5885,9 
0 
271091 
56 
10 
Sirdaryo 
489 
26537 
105386 
69828 
58603 
6542 
9 
267395 
53 
11 
Toshkent 
23 
2471,4 
15115,3 
59432,8 
96185,9 
103023,2 
40032,9 
9622,9 
2 
325909 
59 
12 
Farg‘ona 
5557 
44499 
79437 
58661 
74163 
29300 
5268 
49 
296933 
56 
13 
Xorazm 
2837
36095 45591
69981
57666
8832
47
- 221049
54 
Respublika bo‘yicha 
722 
69001 
588641 
1094696 
850860 
717461 
273663 
71040 
2018 
3668101 
55 
 
* 
Yergeodezkadastr ma’lumotlari bo‘yicha 

---

183 
Mamlakatda suv munosabatlarini yanada takomillashtirish maqsadida “Suv 
kodeksi”ni qabul qilish tavsiya qilinadi, uning tarkibida esa suvdan foydalanuvchilar 
Uyushmasi to‘g‘risidagi qonun ko‘zda tutiladi. 
Qishloq xo‘jaligida suvdan samarali foydalanishga erishishning asosiy 
yo‘nalishlari quydagilardir: 
A) Sug‘orish tarmoqlarida suv yo‘qotilishini kamaytirish; 
B) Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida suvdan samarali foydalanish. 
Sug‘orish kanallarida suvning yo‘qotilishi, agarda kanal yer bag‘rida qazilgan 
holatda bo‘lsa, filtratsiya (suvning yer ostiga shimishi) sababli hamda suvning 
bug‘lanishi sababli, shuningdek kanallarni texnik jihatdan nosozligi sababli ro‘y 
beradi. Respublikadagi sug‘orish tarmoqlarining uzunligi 197,6 ming.km.ni shundan 
magistral va xo‘jaliklararo kanallar -27,4 ming.km va milli xo‘jalik kanallari-170,2 
ming.km. Faqatgina 31% xo‘jaliklararo kanallar betonli to‘shamga (8,5ming.km) ega. 
Filtratsiya bilan suv yo‘qotilishi xo‘jaliklararo kanallarda 5% gacha va ichki xo‘jalik 
kanallarida 15-20 % gachani tashkil etadi. Kanallardagi suv yo‘qotilishini tubdan 
kamaytirish muammosining asosiy echimi betonli to‘shamdagi kanallar uzunligini 
oshirish, yer bag‘rida qurilgan ichki xo‘jalik kanallarini betonli latoklar bilan 
almashtirish, shuningdek suvni transportirovka qilishda quvurlardan foydalanish 
kiradi. Sug‘orish suvini transportirovka qilish uchun yirik diametrli quvurlardan 
foydalanish bo‘yicha chet mamlakatlar (Isroil, AQSH va boshqa) tajribasi shundan 
guvohlik beradiki, bunda suvni filtratsiyaga va bug‘lanishga yo‘qotilishiga amaliy 
jihatdan umuman barham beriladi. Filtratsiya va bug‘lanish suv isrofi asosan xo‘jalik 
kanallarida (SIU) hamda qishloq xo‘jalik ekinlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri sug‘orishda 
ro‘y beradi. Shuning uchun ham asosiy diqqat-e’tibor ushbu kanallarning sifat
holatini yaxshilashga qaratilishi zarur. 
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida suvdan samarali foydalanish muammosi 
suvni transportirovka qilishdagi isrofgarchilik muammosiga nisbatan texnik, iqtisodiy 
va tashkiliy jihatlardan murakkabdir. Suvdan samarali foydalanishga suvga resurs 
sifatida haq to‘lash tamoyilini joriy etish bilan Erishish mumkin. Suvdan 
foydalanishning to‘lov tamoyili suvga etiyotkorona munosabatni ta’minlashda juda 
muhimdir. Suvdan foydalanishning to‘lovligi sharoitida suvdan xo‘jasizlarcha 
foydalanish maxsulot ishlab chiqarish tannarxini oshiradi, bozorda uni 
raqobatbardoshligini pasaytiradi, demak, tovar ishlab chiqaruvchilar daromadlarini 
kamaytiradi. Suvga haq to‘lash undan oqilona foydalanishga va resursni iqtisod 
qilinishiga olib keladi. Bozor sharoitida suvni iqtisod qilish texnologiyalarini joriy 
qilish, limitlarga va qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orish me’yorlariga rioya qilish, 
suvdan foydalanuvchilarga etkazib berilgan suvlarni hisob qilish, sug‘orish suvini 
kollektor tarmog‘iga tashlanishiga yo‘l qo‘ymaslik hisobiga erishish mumkin.

---

184 
O‘zbekistonda qishloq xo‘jalik ekinlarini yomg‘irlatib sug‘orish tajribalari 
mavjud. Bu usul sug‘orish suvini yirik miqdorlarda iqtisod qilishga imkon beradi. 
Sug‘orishning bu usuli qishloq xo‘jaligi rivojlangan ko‘pgina mamlakatlarda keng 
qo‘llaniladi. Uni joriy qilish uchun maydonlarni maxsus tayyorlash va yomg‘irlatib 
sug‘orish agregatlari zarur. Bunday usulni amalga oshirish sug‘orish suvini 30-50% 
gacha iqtisod qilishga imkon beradi.
Sug‘orish suvini tejashning muhim imkoniyatlardan biri –bu bog‘dorchilik-
uzumchilik xo‘jaliklarida, ayniqsa adir yerlaridagi xo‘jaliklarda tomchilatib 
sug‘orishdir. Bu yerlarda tomchilab sug‘orish ham (Respublikadagi ko‘p yillik 
daraxtzorlar maydoni 353 ming gektarni tashkil etadi) yirik miqdorlardagi sug‘orish 
suvini tejashga imkon beradi. Ushbu iqtisoslashtirilgan xo‘jaliklarda tomchilab 
sug‘orishni rivojlantirish shunga mos moddiy resurslarni (quvurlar, maxsus 
taqsimlash uskunalari) talab qiladi. 
Sug‘orish suvini tejashning muxim omili-bu suvga belgilangan limitlar va 
gidromodul rayonlashtirish hamda qishloq xo‘jalik ekinlarining turlarini hisobga 
olgan holda ilmiy asoslangan sug‘orish me’yorlariga rioya qilishdir. Nazorat-o‘lchov 
asboblari (suv hajmini hisoblagich) ning mavjudligida ushbu talabni amalga oshirish 
ortiqcha hajmlarda sug‘orishga hamda suvni kollektor tarmog‘iga tashlanishiga 
barham beradi. Sug‘orish suvini tejash 10-15 %ni tashkil etishi mumkin.
Suv isrofini yirik miqdorda qisqartirishga hamda undan foydalanish 
samaradorligni oshirishga suvlarni tashish uchun xo‘jaliklararo va ichki xo‘jalik 
kanallari sifatida yirik diametrli quvurlarni qo‘llash hisobiga Erishish mumkin. Suv 
istofi bu yerda 0 ga yaqin, ishlab chiqarish harajatlari yirik miqdorlarda qisqaradi, yer 
va suv resuslaridan foydalanish samaradorligi, shuningdek qishloq aholisining 
daromadlari oshadi. Shu bilan birga, quvur tarmoqlarini rivojlantirish uchun ma’lum 
moddiy resurslar (belgilangan diametrlardagi quvurlar, shuningdek ularni qurish 
harajatlari) talab qilinadi. 
Qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orishda suvni uncha yirik bo‘lmagan hajmlarda 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘simliklarga beradigan qayishqoq quvurlardan keng foydalanish 
ham maqsadga muvofiqdir. Bunda dalalarda sug‘orish suvining qolgan qismini 
chiqarib tashlashni kamaytirish uchun turli tuproqlarga qishloq xo‘jalik ekinlarining 
sug‘orish me’yorlarini asoslash muhim omil hisoblanadi. Bu sharoitni ham amalga 
oshirish suvni isrof qilishni qisqartirishning muhim imkoniyati hisoblanadi.
Sug‘orish tarmoqlarini samarali faoliyat ko‘rsatishida STBB suvdan 
foydalanishni boshqarishning barcha darajalaridagi mutaxassislarning iqtisodiy 
manfaatdorligi yirik rol o‘ynaydi. Ular manfaatdorligining mexanizmi qishloq 
xo‘jalik ekinlari hosildorliklarini o‘sishi hamda fermer va dehqon xo‘jaliklari 
daromadlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lishi zarur. O‘zbekiston Respublikasining yer 
kodeksiga binoan, yerdan foydalanuvchilar davlat tomonidan ularga turli bepul yoki 

---

185 
imtiyozli xizmatlar ko‘rsatish, shu jumladan dalalarni tekislash, chuqur haydash, 
imtiyozli yer solig‘i kabi rag‘batlantirishlar bo‘lishi mumkin. Ushbu rag‘batlantirish 
tadbirlarini suv xo‘jaligi obyektlariga ham qo‘llash mumkin: kanal va kollektorlarni 
tozalash bo‘yicha imtiyozli xizmatlar, suv chiqargichlarni ta’mirlash, hisoblagichlar 
o‘rnatish, limitdan tashqari suv berish bo‘yicha imtiyozlar va boshqa. Bozor 
sharoitida suv resurslarini tejash bo‘yicha tavsiya qilinadigan tadbirlar ro‘yxati 21-
jadvalda keltirilgan. 
21-jadval 
Suvdan foydalanishda bozor uslublarini va suv tejash 
texnologiyalarini joriy etish bo‘yicha tadbirlar 
№ 
Suv resurslarini iqtisod 
qilish bo‘yicha tavsiyalar 
Mexanizmi 
Amalga oshirish bo‘yicha 
tadbirlar 
1 
Sug‘orish suviga resurs sifatida to‘lovlar 
kiritish 
Suvga resurs sifatida 
baho belgilash 
2 
Limitdan tashqari suv hajmiga to‘lovlar 
joriy etish 
Yilni suvligini hisobga olib suvga 
baho belgilash 
3 
Suvni transportirokasi to‘lovlar joriy 
etish (sug‘orish tarmoqlarini ishchi 
holatda ushlash) 
Kanallar va kollektorlarni
ta’minlash va tozalashga 
harajatlarni, aniqlash STBB suvdan 
foydalanishning boshqarishning 
barcha darajadagi mutaxassislar 
mehnatiga haq to‘lash 
4 
YOmg‘irlatib sug‘orish 
Sug‘orishni yangi texnologiyalariga 
o‘tish 
YOmg‘irlatish agrogentlarini 
sotib olish,maydonlarni 
tayyorlash 
5 
Tomchilatib sug‘orish 
Sug‘orishni yangi texnologiyalariga 
o‘tish 
Quvurlar, nasoslar sotib 
olish,inshoatlar qurish 
6 
Quvur tarmog‘ini rivojlantirish 
Suvni transportirovka qilishning 
yangi texnologiyalariga o‘tish 
Quvurlar sotib olish,quvurlar 
tarmog‘ini 
qurish,hisoblagichlar 
7 
Sug‘orishda qayishqoq quvurlardan 
foydalanish (shlanglardan) 
Sug‘orishni yangi texnologiyalariga 
o‘tish 
SHlanglar va boshqa zarur 
qurilmalar sotib olish 
8 
Suv limitiga rioya qilish 
Sug‘orish suvini tejash 
Nazorat hisoblagichlar 
o‘rnatish 
9 
Suvdan foydalanuvchilarga 
yuboriladigan suvni hisob qilish 
Sug‘orish suvini tejash 
Hisoblagichlar o‘rnatish 
10 
Suvdan foydalanish tizimini barcha 
darajadagi boshqarish mutaxassislarining 
sifatli ishini rag‘batlantirish 
Sug‘orish suvini tejash 
Sug‘orish suvidan foydalanish 
samaradorligini 
baholash,suvdan 
foydalanuvchilar daromadini 
o‘sishini baholash 
11 
Suvdan samarali foydalanganligi uchun 
suvdan foydalanganlani rag‘batlantirish 
Sug‘orish suvini tejash 
Tejalgan suvni hisob qilish