A. R. Babajanov, A. M. Muqumov, Z. X. Xafizova yerdan foydalanishda integratsion boshqaruv

3
v 
< 4
v
. 
Ushbu shartdan kelib chiqqan holda shunday meliorativ 
tadbirlarni amalga oshirish zarurki, ular belgilangan miqdorlardagi (yoki eng kam 
zaruriy) xarajatlar evaziga tuproq unumdorligini qayta tiklashni ta’minlashi zarur. 
Sug‘oriladigan Yerlarning mavjud sifat holatiga kelsak,ularning mavjud pasayib 
ketgan unumdorligini tiklash uchun yirik miqdorlardagi bir vaqtning o‘zida 
sarflanadigan harajatlar zarur. Ularning miqdori ishlab chiqarish omili sifatidagi yer 
resurslariga to‘g‘ri keluvchi daromadning bir qismi miqdoriga teng bo‘lishi kerak. 
Harajatlar qaysi muddatga-bir yoki bir necha qayta ishlab chiqarish sikliga
to‘g‘ri kelishi zarur bo‘ladigan muddatlarni belgilash muhim masaladir. 
O‘tkaziladigan tadbirdan samara birdaniga ro‘y bermaydi, hamda u vaqt bo‘yicha 

---

101 
teng emas. Bu ham ular samaradorligining darajasi hamda yerlarni qayta tiklash 
bo‘yicha samaraning ta’sir etish muddatini belgilash masalalari bo’yicha
tadqiqotlarni talab qiladi. Bu holatni qayta tiklash siklida yerdan foydalanish 
samaradorligini baholashda ham hisobga olish zarur. 
Uchinchidan
, qishloq xo‘jaligini yuritishda oqilona va samarali yerdan 
foydalanish qoidalariga ko‘pincha rioya qilinmaydi. Keyingi yillarda qishloq 
xo‘jaligida dehqonchilikning ilmiy tizimi deyarli mavjud emas,qishloq xo‘jalik 
ekinlarining rotatsiyasi (almashlab ekishlar)yo‘q, paxta va kuzgi don ekinlari asosiy 
maydonlarni tashkil etadi. Irrigatsiya va meliorativ tarmoqlar yirik hajmlardagi 
rekonstruksiyani talab qiladi, ularning FIK (foydali ish koeffitsienti) yuqori emas, 
sug‘orish suvining yo‘qotilishi yirik, yer osti suvlari ancha ko‘tarilgan. Yer 
resurslarini qayta tiklash zaruriyatini tan olmagan asosiy sanab o‘tilgan sabablarini 
tuproqlar unumdorligini keskin pasayishiga, 60%ga yaqin yerlarni sho‘rlanishiga, 
yirik maydonlardagi yer ustuni tekislash ishlarini o‘tkazilishini zarurligiga, asosiy 
qishloq xo‘jalik ekini hisoblangan paxta hosildorligini yirik miqdorlarda 
pasayishiga,sifat holati yomonlashib ketgan yirik sug‘oriladigan yer maydonlarini 
qishloq xo‘jaligi oborotidan chiqib ketishiga olib keladi. 
Resurslarni taqsimlanish bosqichida yer qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishning 
butun omillari majmuasida ancha faol rol o‘ynaydi, negaki boshqa omillarni 
taqsimlanishi (zaruriy xajmlarni rejalashtirish) mahsulotni yangidan qayta ishlab 
chiqarish sikliga tortiladigan qishloq xo‘jalik yerlaridan foydalanish intensivligi, 
miqdori va sifatiga qarab amalga oshiriladi (rasmda punktir chiziqlar bilan 
ko‘rsatilgan). 
Sug‘oriladigan dehqonchilik mintaqasida sug‘orish suvi qishloq xo‘jaligi ishlab 
chiqarishning muhim omili hisoblanadi. Suv resurslari suvdan farqli o‘laroq iqtisodiy 
mahsulotni qayta ishlab chiqarish siklida uncha murakkab bo‘lmagan rolni 
o‘ynaydilar, negaki sug‘orish suvi qayta tiklanadigan tabiiy resursdir. Shunga 
qaramasdan sug‘orish suvi ishlab chiqarishning asosiy omillaridan biri sifatida 
qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishning iqtisodiy mexanizimida, shu jumladan 
sug‘oriladigan yerlardan foydalanishda ham yirik rol o‘ynaydi. Shu sababli sug‘orish 
suvidan foydalanishning iqtisodiy qirrasini hamda uni sug‘oriladigan yerlardan 
foydalanishning iqtisodiy mexanizimidagi rolini ancha chuqur o‘rganish zarurdir. 
Sanab o‘tilgan masalalar tabiiy resurs sifatidagi sug‘orish suvining bahosi 
to‘g‘risidagi masala ancha muhim deb hisoblaymiz. 
Tiklanadigan tabiiy resurs sifatidagi sug‘orish suvining bahosi irratsional 
tushunchadir, ammo bozor munosabatlariga tortilgan suv qiymat baholashni talab 
qiladi. Sug‘oriladigan dexqonchilik mintaqasidagi suvni baholash shu bilan 
murakkablashadiki, bu yerdan uning amaliy qiymati yoki qiymatligi yer asosiy 
ishlab chiqarish vositasi sifatida foydalanish bilan uzviy bog‘liqdir. Bu hol

---

102 
“sug‘oriladigan yerlar” yoki “sug‘oriladigan ekin yerlari” tushunchalarini oldindan 
ko‘rib chiqishni talab qiladi. Arid mintaqasi dehqonchiligida tarkibiy va sifat 
jihatidan bir-birlaridan keskin farq qiluvchi namli va sug‘oriladigan (ba’za shartli 
sug‘oriladigan ham) ekin yerlari ajratiladi. Sug‘oriladigan ekin yerlari-bu namli 
ekinzor, sug‘oriladigan ekin yerlari esa-bu sog‘orilmaydigan(namli) ekin yerlari va 
sug‘orish suvining birikishidir, tuproqni sifat jihatidan yangi holatidir. Suv 
sug‘oriladigan qishloq xo‘jalik ekinlarini etishtirish uchun zarur bo‘ladigan yangi 
tavsiflarni tuproq tomonidan o‘zlashtirishga imkon beradi. Yuqoridagilarni hisobga 
olgan holda quydagicha ta’rifni keltirish mumkin: sug‘oriladigan ekin yeri-
dehqonchilikni arid mintaqasida qishloq xo‘jalik ekinlarini o‘stirish uchunsug‘orish 
suvi hisobiga iste’mol suvi hamdasuv ozuqa muxitini (organik va mineral moddalar 
bilan birikkan holda) ta’minlovchi tuproqning holatidir. Boshqacha qilib aytganda, 
sug‘oriladigan ekin Yerlarining asosiy komponenti suv hisoblanadi. Bu prinsipial 
qoida quyidagilarni hulosa qilishga imkon beradi:
a
) sug‘orish suvisiz sug‘oriladigan ekin Yerlari mavjud bo‘lmaydi, 
“sug‘oriladigan ekin yerlari” tushunchasi namli ekinzorni (tuproqni) sug‘orish suvi 
bilan organik birikishidir;