A. Qodiriy nomli Jizzax Davlat Pedagogika Instituti “Fizika-astranomiya” yo‟nalishining 4-kurs talabasi Abdullaxatov Diyorning

tasodifiy izlash uslubi
yordamida yechiladi. Yechishning variantlari esa, ekspotensial ravishda ortib 
boradi. Demak, ko‘p sondagi yechimlar ichidan eng qulayini topish asosiy 
muammo bo‘lib qoladi va bu masalaning yechimi optimal variantni tanlashni 
taqozo etadi. 
Kompyuterlarning paydo bo‘lishi va dasturlar yordamida masalalarni 
yechishni bilishni yangi turlarining kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. Intellektual 
tizimni bunday turlardan biri sifatida ko‘rsatish mumkin. Intellektual tizimning 
asosiy prinsipi shundaki, biror masalani yechishda insonning mantiqiy fikrlash 
usulidan foydalaniladi. 
Murakkab masalalarning yechimini izlashda inson ma‘lum qonuniyatlarni 
bilishga asoslanadi. U matematik teoremalar yoki amaliyotdan olingan qoidalardan 
foydalanadi, murakkab masalalarni sodda masalalarga ajratadi va boshqa usullarni 
tatbiq etadi. 
Umuman, intellektual tizimning asosiy vazifasiga to‘plangan bilimlar 
omborini tatbiq etish va undan foydalangan holda murakkab masalalarni 
yechishning optimay yo‘llarini izlash hamda yechimini topib kiradi. 
Jamiyatda bo‘layotgan o‘zgarishlar, fan va texnikaning rivojlanishi o‘z 
navbatida boshqa fanlar qatori fizika va astronomiya fanlarini o‘qitishni ham 
uzluksiz takomillashtirib berishni taqozo etadi. Fizika va astronomiya o‘qitish 
tarixiga nazar solsak yil sayin yangi metodlar yaratilib o‘quv jarayonida joriy etilib 
kelmoqda.
hozirgi kunda Respublikamizda ta‘lim sohasida olib borilayotgan islohatlar 
fizika va astronomiya o‘qitish jarayoniga ham yangi pedagogik texnalogiyalarni 
qo‘llashni talab etadi. Bugungi kunda ta‘lim sohasida kompyuterlardan keng 
foydalinmoqda. Zamonaviy dars deganda, bugungi kunda, kompyuterlardan keng 

---

foydalangan holda jahon tajribalariga asoslangan holda dars o‘tishni tushinmoq 
kerak. Bunda asosiy e‘tibor o‘qitishning natijasiga, ya‘ni o‘quvchilarning nazariy 
bilimlarni mukammal egallashiga va shu bilan birga yetarli amaliy ko‘nikmalariga 
ega bo‘lishiga, ya‘ni olgan nazariy bilimlarini amalda qo‘llay olish qobiliyatini 
shakllantirishga qaratilishi kerak. Buning uchun fizika va astronomiya darslarini 
o‘qitishda fan va texnika yutuqlaridan, yangi texnologiyalardan unumli 
foydalanmoq zarur. o‘quvchilarning mustaqil bilim olish ko‘nikmasini 
shakllantirishga ham alohida e‘tibor qaratmoq kerak. 
Yangi o‘quv materialini o‘rganish uchun odatda darslar suhbat, hikoya va 
ma‘ruza shaklida o‘tiladi. Yangi o‘quv materialini o‘rganish darslarida birinchi 
navbatda o‘quvchilarni psixologik jihatdan tayyorlash, ya‘ni ularda yangi o‘quv 
materialini o‘rganishga ehtiyojni tuqdirish zarurdir. Buning uchun o‘tilgan 
mavzularni takrorlab, mustahkamlab bu bilimlarni yangi o‘quv materiali bilan 
boqliqligini ko‘rsatib bormoq muhimdir. o‘qituvchi shu vazifani muvafaqqiyatli 
uddalagach yangi materialni o‘rganishning maqsadi aniqlab olinadi va uni yechish 
yo‘llari qidiriladi. Dars o‘tish jarayonida albatta demonstrasion tajribalardan keng 
foydalanish, masala yechish orqali olgan bilimlarni mustahkamlash zarurdir. 
Bilimlarni mustahkamlashda turli xil masalalarni – sifat, miqdoriy, eksperimental 
va boshqa, yechish muhim rol o‘ynaydi. Yangi o‘quv materialini o‘rganish darsi 
quyidagi elementlardan tuzilgan bo‘lishi kerak: 
1). Kirish qism – suhbat, mashq; 
2). Muammoli vaziyatni tuqdirish va uni yechish yo‘llarini topish; 
3) muammoni eksperimental o‘rganish; 
4) olingan natijalarni tahlil qilish va xulosa chiqarish; 
5) olgan bilimlarni mustahkamlash va ularni amalda qo‘llash uchun 
o‘quvchilarning mashqi; 
6) uy vazifasi. 
Fizika va astronomiya o‘qitishda axborot texnologiyadaridan foydalanib 
o‘qitishdan maqsad, o‘quvchilarga faqat nazariy bilim berish bo‘lmasdan, balki 
ularda amaliy ko‘nikma va malalkalarni shakllantirishdan ham iboratdir. Agar bu 
muhim vazifaga e‘tibor berilmasa o‘quvchilarning olgan nazariy bilimlari hyech 
qanday samara bermaydi. Amaliy ko‘nikmalar deganda - o‘quvchilarni masala 
yecha olishi, oddiy hisob – kitoblarni bajara olishi, oddiy eksperimental 
qurilmalarni yiqa olishi, kuzatishi va o‘lchov ishlarini bajara olishi, zamonaviy 
axborot texnologiyalaridan foydalanish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi ko‘zda tutiladi. 
Bu maqsadga erishishi asosan amaliy mashqulotlarda, laboratoriya ishlari va 
fizpraktikum o‘tkazish jarayonida amalga oshiriladi. o‘quvchilar bilimini 
tekshirishni o‘qituvchi barcha turdagi darslarda sistemali amalga oshirish kerak. 
Shunda o‘qituvchi o‘quvchilarni u o‘tgan materialni qanday o‘zlashtirganligini, 

---

shu orqali o‘zi qo‘llagan metodning samaradorligini bilib oladi, hamda bu 
o‘quvchilarni sistemali shuqullanishiga va uy vazifalarini bajarishiga asos bo‘ladi. 
o‘quvchilar bilimini tekshirishda keyingi yillarda test usulidan foydalanish ijobiy 
samara bermoqda. Test savollarini tuzishga o‘qituvchi alohida e‘tibor qaratmoqi 
zarur, chunki testning mukammalligi o‘quvchilar bilimini tekshirishda va real 
baholashda muhim o‘rin tutadi. Test topshiriqlari qisqa, aniq, ishonchli, tushunarli, 
sodda bo‘lishi, barcha mavzularni qamrab olgan bo‘lishi zarur. Test sinovlarida 
kompyuterlardan foydalanish ijobiy natijalar berishi shubhasizdir. 
o‘quvchilar bilimini baholashda reyting tizimidan foydalanish afzaldir. Bunda 
o‘quvchilarga qo‘yilgan baho real bo‘lishi aniqdir. Reytinng tizimidan 
foydalanganda o‘quvchilarning faoliyati to‘liq qamrab olinadi, hamda 
o‘quvchilarni faolligini oshiradi. o‘quvchilar bilimini baholashda ularning 
ijodkorligiga aloxida e‘tibor qaratish zarur. Baxo mezonlarini belgilashda odatda 
har bir fan bo‘yicha mavjud dasturlardagi ko‘rsatmalardan foydalanish kerak.
O‘qitishdagi evristik yondoshishlarni rivojlantirish va boyitish innovasion 
didaktik tizimlar bilan boglik. Bunday tizimlar XX asrning ikkinchi yarimlarida 
rivojlana boshladi. o‘qitish ning evristik aspekti muammoli(A.V.Brushlinskiy, 
1983) va rivojlantiruvchi(D.B.Elkonin, 1995; V.V. Davidov, 1986, 1996; 
L.V.Zankov, 1996 va b.) o‘qitish texnologiyalariga xos. o‘qitish ning bu ikki 
texnologiyasi 60-70-yillarda yalpi kullanilgan normativ-yunalishli o‘qitish usiliga 
alternativ-mukobil bulib yuzaga chikdi. Ta‘lim tizimida o‘quvchini ng rolini 
oshirish amaliyoti kiritila boshladi. 
Muammolik prinsipi axborot izlashni oddiy taqlid kilishdan boshlangan 
bo‘lib, bunda o‘qituvchi talabaning nimani izlashi lozimligini ilgaritdan bilgan, 
o‘quvchini to‘qri javobga keltirgan. Keyinchalik pedagogikaga ta‘lim maxsuloti 
nafaqat o‘quvchiga, balki o‘qituvchi uchun xam noma‘lum bo‘lishi mumkin, degan 
qoya kirib keldi. Buning natijasida, o‘qituvchi va o‘quvchi bir hilda noma‘lumlik 
vaziyatida bo‘lib, o‘quvchi bilan o‘qituvchi o‘rtasida dialogli o‘qitish metodikasi 
paydo buldi). 
Muammolik qoyasi o‘qitishda keng ko‘lamda qo‘llanila boshladi.
Evristik o‘qitishning uni muammoli va rivojlanuvchan o‘qitishdan farqlovchi 
xususiyatlarini qisqacha ko‘rib chiqamiz. 
Muammoli o‘qitish maqsadi – o‘qitivchi tomonidan taklif etilgan, maxsus 
bilim orttirishga xizmat qiladigan masala – muammoni o‘quvchilar o‘z aql-
idroklari bilan yechishdan iborat. Muammoli o‘qitish metodikasiga ko‘ra, 
o‘qituvchi o‘quvchilarni masalani yechish «yullariga solib yuboradi». Ta‘limda 
evristik yondoshish o‘qituvchi va o‘quvchini oldindan noma‘lum bo‘lgan natijaga 
erishishlarini ko‘zlagani uchun muammoli o‘qitish imkoniyatlarini kengaytirishga 
imkon beradi. Evristik o‘qitish maqsadi o‘tgan tajribani oddiy uzatish emas, balki 

---

talabalarda mavjud ma‘lumotlarga nisbatan yangi, kelajakni tuzishga qaratilgan 
shaxsiy tajriba va uning maxsulini yaratish faoliyatiga erishishdan iborat. Demak, 
o‘quvchilar ma‘lum yechimlarni uzlashtirish bilan cheklanmasdan, faoliyat 
usullarini o‘rganishlari lozim, shundagina ta‘limdagi reproduktiv faoliyat 
ijodiyatga ko‘maklapshishi mumkin.
Muammoli o‘qitish umumqabul etilgan shaklda, odatda, intellektual 
yondoshish talab etiladigan mavzu va fanlarda qo‘llaniladi. Evristik o‘qitish ancha 
keng ko‘lamli bo‘lib, maktab, kollej, universitet va boshqa o‘quv muassasalaridagi 
fanlarda, shu jumladan, emosional-obrazli o‘qitishda xam qo‘llanilishi mumkin. 
Muammoli o‘qitish ko‘pincha, o‘quv fanlarining mazmuni va uni o‘zlashtirish 
metodikasiga to‘xtalib o‘tadi; evristik o‘qitish ta‘lim metodologiyasini belgilaydi 
va bilimning nazariy elementlarini refleksiv yaratishlarga qaratilgan, o‘quvchilarda 
o‘qish maqsadini o‘ylash va shaxsiy ta‘lim mazmunini hosil qilish xissiyotini 
ko‘zlaydi. 
Muammoli o‘qitish ni tashkil etishda olti xil didaktik usul qo‘llanishi mumkin 
[5;6.]:o‘qituvchi o‘quv materialining mohiyatini uch xil bayon qiladi va 
o‘quvchining mustaqil o‘quv faoliyatini uch xil tashkil etadi. Jumladan, o‘quv 
materialini: monolog; fikr yuritish va muxokama kilish usulida; dialogli bayon 
kiladi. Topshiriqlarni: evristik; tadqiqotli va programmali usullarda beradi.