A. N. Valiyev, B. R. Haqberdiyev, N. X. Gulomova, Z. A. Boboyeva

1
5
20
25 25
25
16
4
18
35
24
30
2
4
20
40
25
30
17
4
20
36
25
32
3
5
15
32
25
35
18
5
16
30
25
30
4
3
25
40
20
25
19
4
20
30
20
25
5
4
25
35
25
32
20
4
20
34
20
25
6
4
20
34
22
25
21
5
16
38
25
35
7
5
18
30
25
32
22
4
22
36
25
30
8
4
15
35
20
30
23
4
20
38
22
30
9
4
18 30
22
25
24
4
20
35
25
32
10
4
20
36
22
30
25
4
18
35
20
30
11
4
15
35
20
30
26
5
18
32
25
30
12
5
16
30
25
32
27
4
25
30
20
25
13
4
20
32
22
30
28
4
20
36
20
30
14
5
16
30
25
36
29
4
18
38
20
28
15
4
15
35
20
25
30
5
18
26
25
30
203

---

1-bosqich
a)
204

---

2-bosqich
2
)
Item 2
b)
205

---

3-bosqich
v)
206

---

4-bosqich
207

---

Konussimon tishli g ‘ildirakning tishlari chizmada GOST 2405- 
96ga muvofiq silindrik tishli g‘ildirak kabi shartli tasvirlanadi. Uning 
chizmasini chizish uchun quyidagi parametrlar beriladi: ilashish moduli
-
m,
tishlar soni - z , uning yarim burchagi -
S.
Konussimon tishli g ‘ildirak 
chizmasining ham frontal qirqimi va profil proyeksiyasi bajariladi va uni 
chizish frontal ko‘rinishini chizishdan boshlanadi.
Konus tishli g ‘ildiraklar, odatda, 
О
uchi va umumiy 
AO
yasovchi 
b o ‘lgan kesik konuslardan hosil b o ‘ladi (8 .3 1-rasm)5. Bu konuslar 
boshlang'ich konuslar
deb ataladi. Tishlarning bundan yuqori joylashgan 
qismi 
tish kallagi
deb atalib, u 
ht
harfi bilan, boshlang‘ich konusning 
ichki qismida joylashgan qismi esa 
tish oyog 4
deb atalib, u 
h2
harfi bilan 
belgilanadi.
Tishlar konus uchiga qanchalik 
yaqinlashib kelsa, ulam ing eni va 
balandligi shunchalik kichiklashib 
boradi, demak, modul ham tishning 
butun uzunligi b o ‘yicha o ‘zgarib 
boradi: katta aylanada u kichik 
aylananikiga nisbatan katta bo‘ladi.
Konus tishli g ‘ildirak oichamlari 
konusning katta asosi boshlang'ich 
aylanasi diametri bo‘yicha aniqlanadi
(d
va 
d,
diametrlar).
8.31-rasm
Konus o ‘qiga tik bo‘lgan tekislikdagi tasvirida g ‘ildirak tishlarini 
ikkita aylana bilan: katta asosidagi chiziqlaming tashqi aylanasi asosiy 
yo‘g ‘on tutash chiziq bilan va boshlang‘ich aylanasi ingichka shtrix- 
punktir chiziq bilan tasvirlanadi. Oddiy konus ilashmalaming 
О
uchida 
cho‘qqilar konusi, boshlang‘ich konus, o‘yiqlar tubi konusi yasovchilari 
va ilashma g ‘ildiraklari o‘qlarining proyeksiyalari kesishadi.
Konus tishli g ‘ildirak chizmasini chizish uchun uning o ‘lchamlari 
quyidagi tartibda topiladi.
Chizish uchun quyidagi dalillar m a’lum bo‘lishi kerak: cho‘qqilar 
diametri 
da,
tishlar soni 
z,
boshlang'ich konus uchidagi burchagi 

(8.32-
5 Qirg'izboyev Yu. va boshqalar. Mashinasozlik chizmachiligi kursi. -Т.: O'qituvchi, 
1981. 183-184-betlar.
208

---

rasm). Bu ma’lumotlar bo‘yicha 
d
va modul 
m
aniqlanadi: 
d=da *z/z+2cos

Tish balandligi: 
h = 2,2m.
Tish qadami: 
St ~n m.
Botiqlari aylanasining diametri: 
d = d a-2h*cos (p.
Tish ilashmalarda o‘qlar 
AO
yasovchi bilan 

va 

burchaklar ostida 
kesishadi: 
(pt
va 
cp2
burchaklaming yig‘indisi tishli g ‘ildiraklar vallarining 
o ‘qlari orasidagi burchakka teng. Bu burchaklar minutlargacha aniqlikda 
hisoblanadi.
Of
8.32-rasm
Tishlar profili 
O t
uchli va 
OjA
yasovchisi boTgan qo‘shimcha 
konusning yon yuzasiga joylashadi. Qo‘shimcha konusning yasovchilari 
ОjA
va 
OjB
odatda, boshlang1 ich konusning yasovchilariga perpendikulyar, 
ya’ni 
OjA
yasovchi 
OA
ga va 
ОSB
yasovchi 
OB
ga perpendikulyar boTadi.
Konustishlig‘ildiraklamingtishlariham,siIindriktishlig‘ildiraklaming 
tishlari singari to‘g ‘ri, qiyshiq, spiralsimon va shevron tishli bo‘ladi (8.33- 
rasm). Bu tishlarning turi chizmada tegishlicha uchta ingichka chiziq 
bilan ko‘rsatiladi. Tishli ilashmalarning tasvirida tishlarning yo‘nalishi 
ilashmaning faqat bitta elementida ko‘rsatiladi.
209

---

О ‘qlari о ‘zaro ayqash gipoidli 
О ‘qlari о ‘zaro kesishgan
uzatma 
konus tishli uzatma
(g 'ildiraklar to ‘g ‘ri tishli)
Gipoidli uzatmaning ustdan ко ‘rinishi
8.33-rasm
N am unali chizma. 
Grafik vazifa sharti: konus tishli uzatmaning
ishchi chizmasi bajarilsin
(8.34-rasm).
Konus tishli uzatmaning ish chizmasini bajarish uchun g ‘ildirak 
parametrlarini aniqlovchi quyidagi ma’lumotlar bo‘lishi kerak:
1. 
m
- modul.
2. z7 va 
z2—
tishlar soni.
3. 
5I va S2-
bo‘luvchi konuslar burchaklari.
4. 
D t
va 
D —
vallar diametrlari.
Quyida konus tishli uzatma chizmasini chizish jarayonining ketma- 
ketligi ko‘rsatilgan.
1. 
Boshlang‘ich m a’lumotlar qabul qilingani b o ‘yicha: modul 
m=
4mm, tishlar soni 
z =
24 va 
z =
35, vallar diametrlari 
DB =
30 mm va 
DB2=
40 mm lari belgilanadi.
210

---

2. 
So‘ngra tishli g‘ildirakning boshqa parametrlari quyidagi fonnulalar 
vositasida aniqlanadi:
Tish kallagi va tish oyog‘i balandliklari:
h = m
=4 mm; /j/=l,2xm =l,2x4=4,8 mm;
Bo‘luvchi diametrlar:
d = m
xz; =4x24=96 mm; 
d= m *z2
=4x35=140 mm;
Tishli g‘ildirak eni: 
b—
0,3 хД_;
Gupchak diametri:
D
CTl=1
,7*DS]=
1,7x30=51 mm; 
Dcm= \,
7x0^=1,7x40=68 mm
Gupchak uzunligi:
i cn =l,3xZ)B;=l,3x30=39 mm; LCJ2 =1,3х£)г;=1,3x40=52 mm.
Shponkali paz o‘lchamlari GOST 9563-60 bo‘yicha aniqlanadi.
Tishli g ‘ildirak boshqa elem entlari uning tuzilishiga qarab 
aniqlanadi(chambarak qalinligi, disk va hokazo).
Shuningdek, quyidagi parametrlar ham aniqlanadi:
^ = 1 ,2 x 0 ^ = 1 ,2 x 3 0 = 3 6 mm vaZ),=l,2x£)a,=1,2x40=48 mm;
Bo‘luvchi konus burchagi 
3=2,
5*/я=2,5x4=10 mm.
Barcha zaruriy o ‘lchamlar aniqlangandan so‘ng uzatmaning ish 
chizmasi shartli ravishda belgilangan 4 ta bosqichda bajariladi.
1-bosqich.
Bosh ko‘rinishda o‘zaro perpendikulyar chiziqlar chiziladi, 
ya’ni shesternyao‘qi (vertikal), g‘ildirako‘qi (gorizontal). Bu chiziqlaming 
kesishish nuqtasi 
С
dan o ‘q chiziqlar bo‘yicha tepaga va pastga 
d /2
ga 
teng 
CK
kesmasi va o ‘ng tomonga 
d /2
ga teng 
CP
kesmasi qo‘yiladi. 
К
nuqtadan gorizontal bog ‘ lovchi chiziqlar о ‘ tkaziladi, 
P
nuqtadan 
D
nuqtalar 
bilan o ‘zaro kesishguncha vertikal chiziqlar o ‘tkaziladi. 
D
nuqtalar bilan 
С
nuqtani birlashtiruvchi chiziqlar o ‘tkaziladi, natijada shesternya va 
g ‘ildirakning boshlang‘ich konuslari hosil bo‘ladi (8.34-rasm, 
a).
2-bosqich. D
nuqtalardan perpendikulyarlar chiqariladi va tish kallagi 
balandligi (
ha=m)
va tish oyog‘i balandligi (A = 1,2/я) o ‘lchab qo‘yiladi. 
С
nuqta bilan qo‘yilgan kesmalar oxiri to‘g‘ri chiziqlar orqali birlashtiriladi, 
natijada konuslarning tish cho‘qqilari va botiqlari hosil bo‘ladi (8.34-rasm,
b).
D
nuqtadan С nuqtaga qarab uzunasiga tishli g ‘ildirak eni va tish 
chegarasi chiziqlari o‘tkaziladi. Gorizontal bog‘lovchi chiziqlar yordamida 
chap ko‘rinish quriladi. G ‘ildirak chizmasining bu ko‘rinishida faqat 
boshlang'ich aylana shtrix-punktir chiziqda va tish cho‘qqilari aylanasi
211

---

chiziladi. Frontal proyeksiyada g ‘ildirak gupchagining tashqi diametrlari 
aylanalari chiziladi 
{DCT=5
1 mm; 
DCT=
68 mm). Keyin gupchak uzunligi 
chiziladi 
(L
CTI=39 mm; 
LCJ=
52 mm).
3-bosqich.
Val diametri b o ‘yicha aylana chiziladi 
(DB =
30 mm; 
DB2=
40
mm).
Shponka ariqchasidagi 
bsh, t}
masofalaming oicham lari 
chizmachilik m a’lumotnomasidan olinadi va uning proyeksiyalari 
bajariladi. G‘ildirakdagi val uchun teshikda faskalar bajariladi. Shponkali 
birikmaga mahalliy qirqim beriladi (8.34-rasm, v).
4-bosqich.
Konus tishli g‘ildirak chizmasida chiziqlar mos ravishda 
qalinlashtiriladi, ya’ni tish cho‘qqilarining aylanasi asosiy yo‘g ‘on tutash 
chiziqda, bo'luvchi aylana ingichka shtrix-punktir chiziqda o ‘tkaziladi. 
G ‘ildirakning boshqa ko‘rinarli elementlari ham asosiy tutash chiziqda 
chiziladi va chizma taxt qilinadi (8.34-rasm, 
g).
8.2-jadvalda silindrik tishli uzatmaga oid grafik vazifa uchun variantlar 
keltirilgan.
8.2-jadval