A. N. Valiyev, B. R. Haqberdiyev, N. X. Gulomova, Z. A. Boboyeva

8.27-rasm
11. Urinmalarga olib qo‘yilgan kesmalaming uchlari 
A, A l, A2, A3,
A4
nuqtalar silliq egri chiziq bilan (lekaloda) tutashtirib chiqiladi. Bu egri 
chiziq tish prifilining evolventasi bo‘ladi.
12. P
nuqtadan boshlab boshlang‘ich aylana bo'yicha tish qadamining 
to‘rtdan biri 
PF=nm/4
ga teng bo‘lgan kesmani o ‘lchab qo‘yib, 
F
nuqta 
belgilanadi. Bu nuqta orqali tishning simmetriya o/qi 
OF
o'tkaziladi.
198

---

13.
Markazorqali
A ,A 1 ,A 2 ,...
nuqtalardanо1 tuvchikonsentrikyoylar 
o‘tkazib, bu yoylarga simmetriya chizig‘idan chap tomonda joylashgan 
kesmalami, o‘ng tomonga ham o ‘lchab qo‘yiladi.
14. Cho‘qqilar aylanasi 
d ~d+2m
qilib o ‘tkaziladi.
15. 
К
va 
К '
nuqtalar (evolventaning asosiy aylana bilan kesishgan 
nuqtalari) 
О
markaz bilan tutashtiriladi.
16. 0 ‘yiqlar aylanasi 
df =d-2,4m
o‘tkaziladi.
17. Tish asosi (tubi) o ‘yiqlar aylanasi bilan 
r=0,2m
radiusli yoy 
vositasida tutashtiriladi (8.27-rasm, 
a).
Hosil bo‘lgan tish konturi asosiy yo‘g‘on tutash chiziq bilan ustidan 
yurgizib chiqiladi. Amaliyotda tishlarning profili taxminiy usulda chiziladi.
Bu usul ish chizmasida tishli g‘ildirak tishlari elementlarining tozalik 
klasslarini ko‘rsatish va o ‘lchamlarini qo‘yish zarur boTgan hollarda 
qo‘llaniladi. Yasash uchun 
d, da, dp m, z, Pt
va 
St
lar ma’lum bo‘lishi lozim.
Tish profi lini yasash uchun 
О
markazdan turib 
d, da
va ^diametri i aylana 
yoylarini chizamiz. Asosiy aylana diametrini 
d = d^cos20°-dx0,94
formula bilan aniqlaymiz 
va uni yasaymiz (8.27-rasm, 
b).
Boshlang‘ich 
aylanada 
A
nuqtani belgilaymiz va aylanaga tish 
qalinligi 
St =AB
ni o‘lchab qo‘yamiz. 
A
nuqtani 
О
markaz bilan tutashtiramiz. 
OA
ni teng ikkiga 
bo‘lib, 
0 /
markazni hosil qilamiz. 
0 /
markazdan 
turib 
R = d /4 = O lA
radius bilan yoy chizib, 
asosiy aylanada 
O '2
nuqtani hosil qilamiz.
Bu nuqtadan turib 
R ^ O ’^
radius bilan 
CAE
yoyni o ‘tkazamiz. 
В
nuqtadan o‘sha 
R,
radius 
bilan asosiy aylanani kesib, 
О
”, nuqtani hosil 
qilamiz va bu nuqtani markaz qilib 
KBF
yoyni 
chizamiz, 
С, A, E, F, В, К
nuqtalar tish kallagi 
qiyofasiga tegishli nuqtalardir. Tish oyoqlari 
С
va 
К
nuqtalardan 
О
markazga yo‘nalgaii to‘g ‘ri 
chiziqlar bo‘yicha yasaladi. Tish asosi o ‘yiqlar 
aylanasi bilan 
R,=0,2m
radiusli yoy vositasida 
tutashtiriladi va tish konturi y o ‘g ‘on chiziq 
bilan ustidan yurgizib chiqiladi. 
8.28-rasm
199

---

Tishlarning GOST 3058-54 ga asosan qabul qilingan evolventa 
profilining bir qancha afzalliklari bilan bir qatorda muhim kamchiliklari 
ham bor. Bu kamchiliklardan bird shuki, qavariq profil bilan u tutashayotgan 
tishlarning kontakt zonasida egrilik radiusi katta bo'lm aydi. Ezilish 
kuchlanishi tishlar ishlagan vaqtda kontakt zonasida davriy ravishda hosil 
bo‘ladi. Qayta-qayta takrorlanish natijasida ezilish kuchlanishi tishlar 
yon sirtining uvalanib ketishiga sabab boTishi, ya’ni charchash holatini 
paydo qilishi mumkin. Bu holat boTmasligi uchun kontakt zonasidagi 
kuchlanishni kam aytirish kerak. Bu masalani Novikov hal qildi. 
M.N .Novikov ilashmasi asosida yasalgan shestemyali uzatmalar evolventa 
profilli uzatmalarga nisbatan nagruzka (yuklama)ni 2-3 marta ko‘p qabul 
qiladi. Novikov sistemasidagi uzatmada yetakchi g ‘ildirakda, odatda, 
aylana yoylari bilan chizilgan qavariq tishlar, yetaklanuvchi g ‘ildirakda 
esa, aksincha, botiq tishlar b o iad i (8.28-rasm). Bunda bir tishning boshqa 
bir tishga tegib turgan yuzi ko‘payadi va tishlarda kuchlanish kamayadi. 
Novikov sistemasidagi g ‘ildiraklar qiyshiq tishli va tishlari vint shaklida 
boiib, bu hoi ilashishning ravon bo'lishiga yordam beradi. Normal kesimi 
doiradan iborat qiyshiq kesilgan vintsimon val (tish shunday shaklga ega) 
g ‘ildirakning torets sirtiga chiqqanda shakli egri chiziqlami hosil qiladi.