A. N. Valiyev, B. R. Haqberdiyev, N. X. Gulomova, Z. A. Boboyeva

IV BO B. UZATM A VA U N IN G TU RLAR I
8. Uzatmalar va ularga oid grafik vazifalar
Um um iy m a’lum otlar. 
Uzatma -
odatda tezlik va shunga mos 
holda burovchi momentni o‘zgartirib, harakatni uzatishga mo‘ljallangan 
mexanizm. Harakat tezligini o ‘zgartirib berish uchun xizmat qiladigan 
mexanizmlarga 
mexanik uzatmalar
yoki oddiy qilib 
uzatmalar
deyiladi.
Mexanik uzatmalar-
ilashish va ishqalanish kuchlaridan foydalanishga 
asoslanib ish bajaradi. Mexanik uzatmalar ichida eng k o ‘p tarqalgani 
aylanadigan uzatmalardir
yoki ular oddiy qilib, 
uzatmalar
deyiladi. 
Mexanik uzatmalar ichida eng ko‘p tarqalgani aylanadigan harakatni 
uzatadigan mexanizm bo‘lib, u harakatning bir maromda b o ‘lishini 
ta’minlaydi.
K o‘pchilik hollarda mashinaning ishchi qismlarining ish rejimi 
dvigatelning optimal tezligi bilan mos kelmaydi. Uzatma tezlikni aksariyat 
hollarda pasaytiradi, ayrim hollarda oshiradi, harakat y o ‘nalishini 
o‘zgartiradi, bir ko‘rinishdagi harakatni boshqa ko‘rinishdagi harakatga 
aylantiradi, bir dvigateldan bir nechta mexanizmlarga harakat uzatiladi 
(8.1-rasm). Tishli uzatmalaming asosiy detallari har xil tishli g ‘ildiraklar 
va reykalardir.
Harakatni beruvchi val -
yetakchi val,
harakatni oluvchi val -
yetaklanuvchi val
deb ataladi. Har qanday aylanma harakatning daqiqasiga 
qancha aylanishini o‘lchash mumkin.
Y etaklovchi g ‘ildirakning daqiqasiga aylanishining soniga 
qarab yetaklanuvchi g'ildirakning aylanish sonini aniqlash mumkin. 
Yetaklanuvchi g ‘ildirakning aylanish soni biriktirilgan g ‘ildiraklaming 
o‘zaro nisbatiga bog‘liq. Agar g ‘ildiraklar bir xil diametrli bo‘lsa, u holda 
g‘ildiraklar bir xil tezlikda aylanadi.
Agar yetaklanuvchi g ‘ildirakning diametri yetaklovchi g ‘ildirak 
diametridan katta bo‘Isa, yetaklanuvchi g ‘ildirak sekin aylanadi, aksincha, 
yetaklanuvchi g ‘ildirakning diametri kichik bo‘Isa, u ko'proq aylanadi. 
Yetaklanuvchi g ‘ildirakning aylanish soni yetaklovchi g ‘ildiraknikiga
176

---

nisbatan qancha kam b o ‘Isa, yetaklanuvchi g ‘ildirakning diametri 
yetaklovchi g‘ildirakning diametridan shunga mos ravishda katta bo‘ladi.
Uzatma harakatni yetakchi valdan yetaklanuvchi valga uzatish usuliga 
qarab ikki turga bo‘linadi.
1. Bevosita kontaktli uzatma: «friksion», «tishli», «vint-gayka».
2. Bukiluvchan bog‘lanishli uzatma: «tasmali», «zanjirli».
Uzatma ishlash prinsipi bo‘yicha ikki turga bo'linadi:
1. Ishqalanishli uzatma: «friksion», «tasmali».
2. Ilashmali uzatma: «tishli», «zanjirli», «vint-gayka» turdagi uzatma.
Agar vallaming o ‘qlari orasidagi masofa deyarli katta bo‘lmasa,
aylanma harakat 
friksion (ishqalanish) va tishli uzatmalar
vositasida 
uzatiladi.
Friksion uzatishda ikki silindrik yoki konus sirtlar bir-biriga bir oz 
kuch ta ’sirida tegib turadi va aylanma harakat shu kuch ta’siridan hosil 
bo‘lgan ishqalanish vositasida uzatiladi.
Tishli uzatmalarda aylanma harakat tishli g ‘ildiraklar vositasida 
uzatilib, bu uzatish tishlarning o‘zaro ilashishidan hosil b o ‘ladi. Tishli 
uzatmalar mashinasozlikda juda keng tarqalgan. Shuning uchun bular 
to‘g ‘risida alohida to‘xtalib o‘tamiz. Tishli g ‘ildiraklar aylanma harakatni 
yetakchi valdan yetaklanuvchi valga uzatishda ishlatiladi. Vallar geometrik 
o ‘qlarining o‘zaro joylashishiga qarab, quyidagi tishli uzatmalarning 
biridan foydalaniladi (8.2-rasm).
Agar vallar о ‘zaro parallel joylashgan bo‘Isa, u holda aylanma harakat 
silindrik tishli g'ildiraklzx
yordamida uzatiladi (8.2-rasm, 
a, e,j,
z).
Agar vallaming geometrik o‘qlari o ‘zaro kesishgan bo‘lsa (to‘g‘ri 
yoki o ‘tmas burchak ostida), u holda harakat 
konus tishli g ‘ildiraklar
bilan 
uzatiladi (8.2-rasm, 
b,
v).
Agar o‘qlar о ‘zaro chalmashuvchi (ayqash) vaziyatda bo‘Isa, u holda 
aylanma harakat 
vint (chervyak) va chervyakg ‘ildiragi
yordamida uzatiladi 
(8.2-rasm, 
g).
177

---