A. N. Valiyev, B. R. Haqberdiyev, N. X. Gulomova, Z. A. Boboyeva

/
Kemissrnmdisklir: \
/ utefchi 
yrtatoncvchA.
Torli variatorning ishlash prinsipi
8.7-rasm
Tasmali uzatmalar.
Tasma va shkiv orasidagi ishqalanish hisobidan 
amalga oshirilgan bukiluvchan bog‘lanishli uzatmaga 
tasmali uzatma
deyiladi (8.8-rasm).
Tasmali uzatma bukiluvchan uzatuvchi tasma va bir-biridan m a’lum 
masofada joylashgan yetakchi va yetaklanuvchi shkivlardan tashkil topgan 
(8.9-rasm). Tasmaning ko‘ndalang kesimi shakliga qarab uzatma quyidagi 
turlarga bo‘linadi: 
yassi (tekis) tasmali, ponasimon tasmali va yumaloq
tasmali
(8.10-rasm).
Mashinasozlikda yassi va ponasimon tasmalar keng tarqalgan. Yassi 
tasmali shkivlardagi bukilish tarangligi kam bo'ladi, ponasimon tasmali
yetafclovcto sbfciv
yetaklanuvchi shkiv
8.8-rasm
8.9-rasm
183

---

shkivlarga ponasimon ta’sir etishi tufayli u yuqori yuk tortish qobiliyati 
bilan ajralib turadi. Dumalo4 tasmalar katta bo‘lmagan mashinalarda, 
masalan, tikish va oziq-ovqat inashinalari, asboblarida qo'llaniladi.
TasmjH uzatma sxemasi
lasma turlari
yassi (teW ponasimon yumaloq
8.10-rasm
Tasmali uzatmaning afzalligi quyidagilardan iborat:
- uzoq m asofaga (15 netrgacha) aylanm a harakatni uzatish 
imkoniyatiga ega;
- tuzilishi oddiy;
- shovqinsiz ishlaydi;
- xizmat ko‘rsatish oson (8-11-rasm).
Tasmali uzatmalaming kaflichiliklari quyidagilardan iborat:
- qo‘pol beso‘naqay;
- te z y u ra r m e x an izm lard a 
u z o q ishlam aydi; tasm ali shkiv­
larga sezilarsiz ishqalanishi tufay­
li uzatishlar nisbatini bir xil saqlash 
imkoniyati yo‘q, val va podshipnik- 
larga katta kuch tushadi.
Keyingi paytlarda mashinasoz- 
lik d a tishli tasmadan ko‘p foydala- 
nilmoqda (8.12-rasm).
184

---

8.12-rasm 
8.13-rasm
Tishli tasmali uzatma tuzilish bo‘yicha yassi tasmali uzatma va tishli 
ilashmalaming barcha afzalliklarini o ‘z ichiga oladi.
Tasmaning ishchi yuzasidagi chiqib turgan joy(bo‘rtiq) shkivlardagi 
tishlar oralig‘idagi o ‘yiqchalarga kirib ilashma hosil qiladi. Tishli 
tasmalardan yuqori tezlikda ishlaydigan va vallar orasidagi masofa qisqa 
bo‘lgan uzatmalarda foydalansa b oiad i (8.13-rasm).
Yassi tasmali uzatmalar shkivlar o ‘qining o ‘zaro vaziyatiga va 
vazifasiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi:
1) ochiq uzatma -
o ‘qlar parallel va shkivlaming aylanishi bir xil 
yo‘nalishda (8.14-rasm, a);
2) xoch (perekrestnaya) uzatma -
o ‘qlar parallel va shkivlaming 
aylanishi qarama-qarshi yo‘nalishda 
(8.14-rasm, b)\
3) yarimxoch uzatma
- o‘qlari ayqash (8.14-rasm, c);
4) burchakli uzatma
- o‘qlari kesishadi (8.14-rasm, 
d)\
5) pog'onali shkivlar bilan uzatish -
bunda yetakchi valga bir xil 
burchak tezligi berilganda yetaklanuvchi valning burchak tezligini 
o ‘zgartirish im konini beradi. S hkivlam ing p o g ‘onalari shunday 
joylashganki, bir shkivning kichik pog‘onasining qarshisiga ikkinchi 
shkivning katta pog‘onasi to‘g ‘ri keladi. Yetaklanuvchi valning tezligini 
o ‘zgartirish uchun tasma bir ju ft pog‘onadan boshqa ju ft pog'onaga 
o‘tkaziladi (8.14-rasm, 
e);
185

---

6) bo ‘sh shkivli uzatma
- bunday uzatmada yetakchi val aylanib 
turganda, yetaklanuvchi valning to‘xtashiga imkon bo‘ladi. Yetakchi 
valga keng shkiv (1), yetaklanuvchi valga esa ikkita shkiv: biri (2) 
valga shponka bilan biriktirilgan, ikkinchisi (3) bo‘sh, ya’ni valga erkin 
tayanadi. Shkivlami bog‘lovchi tasma bilan harakat vaqtida 1-shkivni 2- 
yoki 3-shkivga ulab mos ravishda yetaklanuvchi valni harakatga qo‘shishi 
yoki ajratishi mumkin (8.14-rasm,/);
7) taranglovchi rolikli uzatma
- bunday uzatmada kichik shkivni tasma 
bilan burab olish burchagini katta qilish va tasmani avtomatik taranglash 
mumkin (8.14-rasm, 
g
).