A. N. Valiyev, B. R. Haqberdiyev, N. X. Gulomova, Z. A. Boboyeva

Friksion va tasmali uzatmalar. 
Harakat bir valdan ikkinchi valga 
aylanuvchi g ‘altak (disk)larning ishchi sirtlari orasidagi ishqalanish 
hisobidan beriladigan uzatma 
friksion uzatma
deb aytiladi.
Friksion uzatma ikkita g ‘ildirak (g‘altak)dan tashkil topgan bo‘lib, ular 
ma’lum kuch bilan bir-biriga qisilgan (tiralgan) bo‘ladi. Harakat beruvchi 
g‘altak
y eta kch ig ‘altak,
harakat oluvchi g‘altak
yetaklanuvchig'altak
deb 
ataladi. Paydo bo'Iadigan ishqalanish kuchi tufayli yetakchi g‘altakning 
aylanishidan yetaklanuvchi g‘altak harakatga keladi (8.4-rasm).
F riksion uzatm alardan sanoatning har xil sohalarida keng 
foydalaniladi. Ular k o ‘pincha uzatish mashinalarida, payvandlash va 
quyish mashinalarida, metall kesuvchi stanoklarda va boshqa sohalarda 
ishlatiladi.
Friksion uzatmalar bir qancha afzalliklarga ega, ulaming asosiylari 
quyidagilardan iborat:
- oddiy va shovqinsiz ishlaydi;
- g ‘altaklar bir m e’yorda aylanadi;
- tezlikni boshqarish mumkin;
- g‘altaklar bahosi qimmat turmaydi.
Shular bilan birga friksion uzatmalar quyidagi kamchiliklarga ega:
- val va podshipniklarda sezilarli darajada kuch tushadi;
- g ‘altaklaming ishchi yuzalari notekis yeyiladi.
8.4-rasm
180

---

Silindrik friksion uzatma.
Yetakchi va yetaklanuvchi vallarga ikkita 
g'altak shponkalar vositasida 1-val podshipnigi qo‘zg‘almaydigan qilib 
o ‘matilgan, 2-val podshipnigi esa valni uzatmaning markaziy chizig‘i 
yo‘nalishi bo‘ylab o ‘mini o'zgartirishga imkon beradi. Agar yetakchi val 
aylantirilsa, bu bilan birga yetaklanuvchi g ‘altak aylanadi (8.4-rasm, 
a, g).
Yetakchi val podshipnigi prujina ta ’siri ostida b o ‘ladi. Bu bilan 
g'altaklaming bir-biriga ishqalanishi qisish kuchi orqali ta’min etiladi.
Konussimon friksio n uzatma.
Bunday uzatma kesik konuslardan 
iborat bo‘lib, ular umumiy yasovchi bo‘ylab tegib turadi. Konuslarning 
o‘qlari bo‘ylab qisish ularning yasovchilari tegib turgan joyida ishqalanish 
kuchi paydo bo‘ladi. Natijada, u yetaklanuvchi g‘altak va valni aylanishga 
jalb etadi. Uzatmaning to‘g ‘ri ishlashi uchun g‘altaklaming o'qlarining 
kesishish nuqtasi hisoblanadigan konuslarning umumiy kuchi bo‘lishi 
kerak, y a’ni konuslarning umumiy kuchi, g ‘altaklaming o'qlarini kesishish 
nuqtasi bo'Iishi lozim (8.4-rasm, 
b,
v).
Variatorlar.
Bu shunday uzatmaki, uzatishlar sonini pog‘onasiz 
bevosita ravon o ‘zgartirish mumkin. Variatorlar aylanish sirtining shakli
b o ‘yicha r o ‘parada b o ‘lgan (lobovoy), 
konussimon, tortsevoy va boshqa xillarda 
bo‘ladi.
Lobovoy variatorlar vintli presslarda 
va asboblarda qo‘llaniladi. Bulardan eng 
oddiysi yetakchi rolik k atta diskning 
k o ‘ndalang yuzasiga dumalaydi va unga 
aylanm a harakat beradi (8.5-rasm , 
a).
Harakatni teskari yo‘nalishida, ya’ni diskdan 
rolikka berish mumkin. Rolikning aylanish 
tezligini sozlash (regulirovka qilish) uchun 
u disk bo ‘ у lab suriladi. Ancha murakkab 
tekis variatorda ikki katta disk orasida 
siljiydigan (suriladigan) rolik aylanadi (8.5- 
rasm, 
b).
Bitta disk yetakchi, ikkinchisi 
yetaklanuvchi. Rolik oraliq zveno bo‘lib, 
aylanishni uzatishga xizmat qiladi. U ikkala 
disk b o ‘ylab suriladi, y a’ni biri diskning
8.5-rasm 
markaziga yaqinlashsa, ikkinchisi diskning
181

---

n*arkazidan uzoqlashadi. Shuning uchun uzatishlar nisbati va aylanishlar 
t&zligini ravon sozlash, bir diskli variatorga nisbatan tezroq va ancha keng 
ctiegarada amalga oshiriladi.
Konuslari ikki yoqqa suriladigan variatorlar.
Bunday variatorlami 
mashinasozlikda qo‘llash cheklangan. Konus disklar ikkita parallel /
v# 
II
vallarda o‘rnatilgan. Disklar orasida p o ia t halqa qisib qo‘yilgan. 
U yetakchi valdan yetaklanuvchi valga harakatni uzatadi. Uzatish sonini 
c/zgartirish uchun bir jufit konuslami yaqinlashtirib, ikkinchi jufit konuslarni 
u^oqlashtiradi yoki yaqinlashtiradi (8.6-rasm).
Kuchli uzatma
(yuqori tezlik)
a 
..
* 
Tasma
Kuchsiz uzatma
(tortishish kuchi katta)
Ponasimon tasmali variatorning ishlash prinsipi
8 .6 - ra s m
Torli variatorlar.
/ v a //vallarda ishchi sirti sferik bo‘lgan ikkita disk 
o ‘matilgan (8.7-rasm). Aylanma harakat yetakchi valdan yetaklanuvchi 
valga 2-2 o ‘qlarga erkin turgan ikkita oraliq roliklar (1-1) vositasida 
uzatiladi. Torli variatorlar nihoyatda katta aniqlikda tayyorlanishni talab 
qiladi.
182

---

Kuchsiz uzatma
(tortishish kuchi katta)
(M
Kuchli uzatma
(yuqori tezlik)
Ш
/уе Ш Ы
yttatewvchi \