A. N. Valiyev, B. R. Haqberdiyev, N. X. Gulomova, Z. A. Boboyeva

d
rezba diametri va /; uzunligi 
o'rtasidagi 
mutanosiblik quyidagicha b o ‘ladi: GOST 22032-76 dagi 
dhpilkada 
l = d ,
GOST 22034-76 dagi shpilkada 
l= l,2 5 * d ,
GOST 22032­
76 dagi 
shpilkada 
l = l , 6 * d ,
GOST 22038-76 dagi shpilkada 
l ~ 2 xd
va 
OOST 
22040-76 dagi shpilkada 
l= 2 ,5 * d .
Shpilkaning qolgan o ‘lchamlari standartdagi jadvallardan olinadi. 
Faskalarining 
o‘lchamlari GOST 10549-63 yoki ST SEV 215-75 ga, 
rezbaning 
ichki diametri esa GOST 9159-59 ga muvofiq aniqlanadi. 
Shpilka 
uyasini ochadigan parma diametri GOST 885-60 ga muvofiq rezba 
diumctri 
va qadamiga asosan aniqlanadi. Parmalash chuqurligi 
l + 6 xP
ga 
teng qilib 
olinadi. Bu yerda 
L — shpilkaning о ‘rnatiladigan uchi uzunligi,
P - rezba qadami.
Uyaning rezba ochilmagan qismi oMchami 2,5 
yP
qilib 
olinadi.
73

---

5.33-rasm
74

---

5.2-jadval
Bolt
Vint 
|
M
< ; o s r
Ba-
ja ri-
lishi
Rezba
Uzun-
ligi
GOST
Ba­
ja ri­
lishi
Rezba
Uzun­
ligi
»
7748-70
1
M20
70
1491-72
1
M8
40
1
7798-70
2
M22
75
1491-72
2
M10
45
3
7798-70
3
M24x2
80
1491-72
1
M12
50
4
7798-70
1
M27
70
1491-72
2
M14
55
1
7798-70
2
M18
80
1491-72
1
M16x l,5
60
7798-70
3
M20x 1,5
80
17473-72
2
M10
40
I
7798-70
1
M 22*l,5
70
17473-72
1
M12
45
T
7798-70
2
M24
85
17473-72
2
M14
50
9
7805-70
3
M18
70
17473-72
1
M16
55
10 7805-70
1
M20
75
17473-72
2
M 18xl
35
II
7805-70
2
M22
85
17475-72
1
M8
30
12 7805-70
3
M24
70
17475-72
2
M 10xl,25 45
13 7805-70
1
M 20*l,5
75
17475-72
1
M 12xl,25
50
14 7805-70
2
M24x2
75
17475-72
2
M 14xl,5
55
1&
7805-70
3
M 22xl,5
75
17475-72
1
M 16xl,5
60
G ayka
Shpilka 
|
Я
GOST
Bajarilishi
Rezba
GOST
Rezba
Uzunligi
T
5915-70
1
M20
22032-76
M20x 1,5
60
1
5915-70
2
M 20xl,5
22032-76
M20
80
1
5915-70
1
M22
22032-76
M22
80
A
5913-70
2
M 22*l,5
22034-76
M18
55
1
5913-70
1
M24x2
22034-76
M20
60
«
5915-70
2
M24
22034-76
M22
60
1
5915-70
1
M27
22036-76
M16x l,5
50
i
3915-70
2
M27x2
22036-76
M 18xl,5
55
П
5927-70
-
M 20xl,5
22036-76
M18
55
J*
5927-70
-
M22
22038-76
M16
50
н
3927-70
-
M24x2
22038-76
M18
60
JM
3927-70
-
M24
22038-76
M 20xl,5
55
1?
5932-73
1
M20
22040-76
M 16xl,5
50
14 5932-73
1
M22
22040-76
M 18xl,5
50
in
3932-73
1
M24
22040-76
M20
45
6
. 
Fltinglar chizmasini bajarish. 
Fitinglarning ko‘rinishlarini 
chi/ifthdan 
oldin fitinglardan biri, masalan, o ‘tish muftasining rezbali
75

---

diametrlari 
d, dI
va uzunligi 
L
hamda qovurg‘alar soni, elementlarining 
o‘lchamlari chizmachilik m a’lumotnomasidagi jadvallardan foydalanib 
chiziladi. 5.34-rasmda biriktiruvchi to‘g‘ri muftaning chizmasi berilgan 
bo‘lib, uning qismi, shakli va konstruktiv o ‘lchamlari 5.3-jadvaldan 
olinadi.
5.34-rasm
Biriktiruvchi fitinglaming yaqqol tasvirlari va ortogonal proyeksiyalari 
5.35-rasmda berilgan. Uning o ‘lchamlari ham 5.3-jadvaldan olinadi.
5.35-rasm
76

---

5.3-jadval
F ltln g la rn in g b ir la sh tir ila d ig a n q ism la r in in g k o n str u k tiv
0
‘lc h a n ila r i, m m  h iso b id a
BkarUl
•*llih
p i
Belgila-
nishi
Rezba
d
I
I,
d,
s
si
b
ъ,
b2
h
8
G 1/4-B
13,158
9,0
7,0
13,5 2,5
3,5
3,5
3,0 2,0 3,5 2,0
10
a з/8-в
16,663 10,0
8,0
17,0 2,5
3,5
3,5
3,0 2,0 3,5 2,0
13
G 1/2-B
20,956 12,0
9,0
21,5 2,8
4,2
4,2
3,5 2,0 4,0 2,0
G 3/4-В
26,442
13,5
10,5 27,0 3,0
4,4
4,2
4,0 2,0 4,0 2,5
25
G l - B
33,250 15,0
11,0 34,0 3,3
5,2
4,8
4,0 2,5 4,5 2,5
32
G 1 1/4-B 41,912
17,0
13,0 42,5 3,6
5,4
4,8
4,0 2,5 5,0 3,0
40
G 1 1/2-B 47,805
19,0 15,0 48,5 4,0
5,8
4,8
4,0 3,0 5,0 3,0
50
G2- B
59,616 21,0
17,0 60,5 4,5
6,4
5,4
5,0 3,0 6,0 3,5
5.4-jadvalda fitinglarning tasvirlari va belgilangan standartlari,
S.S-jndvalda esa ularga oid variantlar berilgan. Talaba o‘z variantini ushbu
Jttdvaldan oladi.
5.4-jadval
77

---

5.5-jadval
Uzun to‘e ‘ri mufta (GOST 8955-75)
To‘g‘ri uchtalik (GOST 8948-75)
Variant,
№
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
O'tish
diametri,
mm
8
10
15
20
25
32
40
50
10
15
20
25
32
40
50
Masshtab
4:1 4:1 2:1 2:1
2:1
1:1 1:1
1:1
4:1
2:1
2:1
2:1 1:1 1:1 1:1
To‘g ‘ri burchakli tirsak (GOST 8946-75)
To‘g‘ri Uchtalik (GOST 8948-75)
Variant,
№
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
0 ‘tish 
diametri, 
D u, mm
8
10
15
20
25
32
40
50
10
15
20
25
32
40
50
Masshtab
4:1 4:1 2:1 2:1 2:1 1:1 1:1 1:1
4:1
2:1
2:1
2:1 1:1 1:1 1:1
7. Rezbali detaining eskizini bajarish.
Eskiz t o ‘g ‘risida um um iy m a ’lumotlar.
E skizlar chizm achilik
asboblarisiz, q o ‘lda chiziladi. E skiz chizganda buyum tom onlarining
о ‘ lchamlari nisbatini ко ‘z chamasida saqlashga e ’tibor berish kerak. Demak,
chizm achilik asboblarini ishlatmasdan, detal tomonlari o ‘lchamlarining
nisbatini k o ‘z chamasida chamalab, q o ‘lda chizilgan chizm aga 
eskiz
deyiladi. Eskizda masshtabdan foydalanilmaydi.
Detaining esk izin i bajarish uchun yum shoq (
M
, 2
M
yoki 
B, 2B)
markali qalam va o ‘chirg‘ichdan foydalaniladi. Eskiz detallaming o ‘ziga
qarab, mashina va mexanizmlar hamda ulaming detallarini loyihalashda,
ta ’m irlash ishlarid a tu zilad i. E sk iz detallarning ish ch izm alarin i
tuzish uchun asosiy hujjat hisoblanadi. Ishlab chiqarishda, ta’mirlash
ustaxonalarida ba’zan eskizlar b o ‘yicha detallar tayyorlashga to ‘g ‘ri keladi
(y a ’ni eskizdan chizma o ‘m ida foydalaniladi). Namuna b o‘yicha detal
tayyorlash lozim boMganda ham undan dastlab eskiz olinadi.
Ishchi uchun eskiz tuza bilish katta ahamiyatga ega, chunki ishchi o ‘z
ijodiy ratsionalizatorlik fikrini aks ettirishda eng qulay va eng kam mehnat
talab qiladigan eskiz chizish usulidan foydalanadi. Eskizlar ish chizmalari
uchun m o ‘ljallangan konstruktorlik hujjatlarining yagona sistem asi
(KHYT)da belgilangan qoidalar va shartliklarga muvofiq tuziladi. Davlat
standartlarida chizmalar uchun belgilangan barcha qoidalar eskizlar uchun
ham majburiy hisoblanadi.
78

---

D etaining 
eskizi va ish chizmasi bir-biridan faqat qo‘lda va detaining 
e 'lc h a m la rin i 
e ’tiborga olmay chizilganligi bilan farq qiladi. Ammo 
Mkizdu ham detaining qismlari orasidagi nisbati va ko‘rinishlaridagi 
0*m o
proyeksion bog‘lanish saqlanishi kerak. Eskizni juda kichik qilib 
Ohlzinh tavsiya 
etilmaydi. Detal tasvirining kattaligi uning o ‘lchamiga, 
m urakkabligi 
va chizma qog‘ozining formati (bichimi)ga qarab chiziladi, 
ehuningdek, 
eskizda hamma kerakli o ‘lchamlarni qo‘yish va boshqa 
m i'lu m o tla rn i 
yozish kerak. Eskizda ham xuddi ishchi chizmadagi kabi 
detaining 
frontal proyeksiyalar tekisligida tasvirlangan proyeksiyasi - bosh 
ko'rinish b o ‘lib, u 
detal haqida boshqa ko‘rinishIariga nisbatan eng ko‘p 
ftUl'lumotni 
berishi kerak. Ko‘rinishlar soni ushbu detalni to‘la tasaw ur 
qllUh uchun 
yetarli bo‘lishi kerak.
Eskiz bajarish bosqichlari va chizmani taxt qilish. 
Eskizlami GOST 
d« tlisdiqlangan 
formatlarda chizish tavsiya etiladi. Eskiz chizish ikki 
qism dan 
iborat:
1. Eskiz chizishga tayyorgarlik.
2. Eskizni chizish.
/. 
Eskiz chizishga tayyorgarlik. 
Detaining o ‘ziga qarab eskiz 
Chizishdan 
avval uni diqqat bilan har tomonlama ko‘rib chiqish lozim, 
buning 
uchun quyidagilami amalga oshirish kerak:
a) detaining nom i, m exanizm dagi ish vaziyati aniqlanadi 
(5.36-rasmdagi detaining nomi 
«Tayanch» 
deb ataladi va uning tuzilishi 
a
VB 
b 
larda ko‘rsatilgan);
b)
detal qanday sirtlardan tashkil topganligi fikran ajratilib tahlil 
qilinadi 
(5.36-rasm, v);
d) detaining 
bosh ko‘rinishi (frontal proyeksiyalar tekisligidagi tasviri) 
U nlanadi;
e)
zarur bo‘lgan tasvirlar (ko‘rinishlar, qirqimlar va kesimlar) soni 
aniqlanadi;
0 detaining qanday materialdan tayyorlanganligi aniqlanadi;
g)
yuzalarning g‘adir-budurligi darajasi va tozalik klasslari aniqlanadi;
h) q o g 'o z n in g
formati va boshqalar belgilanadi.
79

---

5.36-rasm
2. 
Eskizni chizish
. A w al eskiz fonnatining ramka chizig‘i chiziladi 
va uning pastki o ‘ng burchagida asosiy yozuv (burchak shtamp) hamda 
texnikaviy talab yozuvlari uchun joy qoldiriladi. Eskizlami chizish 
quyidagi bosqichlardan iborat.
Birinchi bosqich.
Eskiz chizish burchak shtapm uchun joy qoldirib 
qog‘ozning ramka chiziqlarini chizishdan boshlanadi. Har bir ko‘rinishning 
simmetriya o ‘qlari o‘tkaziladi. Detaining tashqi ko‘rinishi ingichka chiziq 
bilan chiziladi. Detail elementlarining o ‘q va markaz chiziqlari chiziladi 
(5.37-rasm,