A n V a r c h o r iy e V

ham aloqador ekanligini takrorlashdan charchamas edi. Shuning
uchun ham u, inson ham jismonan, ham axloqan kamolotga
erishishi darkor, deb bilardi. «Inson aqliy qatlamsiz, o'zining
hissiy va jinsiy instinktlariga sodiq qoluvchi eng порок va yowoyi
mavjudotga aylanadi»1, deb yozgan edi.
Yuqoridagi mulohazalarga asoslanib, Aristotel qadimgi za­
mon sivilizatsiyasi sharoitidayoq insonning har tomonlama kamo­
loti haqida fikr yuritganiga guvoh bo'lamiz. Inson barkamolligini
ifodalovchi yuksak axloqiy poklik, tashqi va ichki go'zallik,
ijtimoiy-siyosiy yetuklik kabi fazilatlarni Aristotel bir ibora bilan
«kalagakatiya», deb atagan.
Inson o'zining barcha ichki imkoniyatlarini rivojlantirib, olam­
dagi eng xayrixoh, odil mavjudotga aylangandagina «kalagakatiya»ga
ega bo'ladi. Insonda bunday holat barcha xayrixohliklar (ezgulik-
lar) sintez bo'lib jamlangandagina vujudga keladi. Xuddi shuning
uchun ham Aristotel har bir jamiyat a’zosida bunday qobiliyat
va malakalami shakllantirish va rivojlantirish imkoniyatlarini izlab
topish o'ta muhim ahamiyatga egadir, deb ta’kidlaydi.
Qadimgi zamon, xususan, elinistik davr inson falsafasi,
eramizdan oldingi IV—III asrlarda Yunonistonda, keyinroq, ya’ni
eramizning boshlarida Rimda keng tarqalgan. Stoiklar falsafa
maktabi namoyandalarining qarashlarida ham har tomonlama
1 
А р и с т о т е л ь .
П о л и т и к а . М .,1911, 12-bet.
53

---

rivojlantirildi1. Stoiklar falsafa maktabining asoschilari Kitiylik
Zenon (eramizdan awalgi 336—264-y.) va Xrisipp edilar. Ular­
ning fikricha inson ezgulik, baxt-saodatga asoslangan farovon
turmushni yaratmog'i uchun, eng awalo, tashqi olam, ayniq­