A n V a r c h o r iy e V

© «O 'zbekiston faylasuflari m illiy jam iyati nashriyoti», 2007.

---

K IR IS H
Inson hamma zamonlarda ham o‘zining kimligini, o‘zligini bi- 
lishga intilgan. Inson muammosiga bag‘ishlangan turli gipotezalar, 
nazariyalar va konsepsiyalar yaratildi. Lekin zamonlar o‘tishi bilan 
inson deb nomlanuvchi mavjudotda hali o'rganilmagan, yechilishi 
zarur bo‘lgan muammolar, jumboqlar ko'payib boraverdi.
Qadimgi zamon falsafasi namoyandalari, xususan, qadimgi 
Hind va Xitoy faylasuflari inson ikki yirik qudrat — tana bilan 
jonning uyushmasidan iborat, jon tanani tark etib, ruhga aylanib 
turadi, ruh esa o'lmaydi, deb tushuntirgan bo‘lsalar, qadimgi 
Eron va Turon faylasuflari inson borlig'i olam borlig'i bilan bevosita 
aloqador, inson borlig‘ida olam borlig‘i o'z ifodasini topadi, olam 
borlig'i esa to'rt asosiy unsurdan: tuproq, suv, olov, havodan 
tashkil topgan, olam borlig'ining murakkab shakllaridan bin 
bo'lgan inson tabiati ham, shubhasiz, o'sha to'rt unsur bilan 
bog'liq bo'ladi, deb ishontirishga harakat qildilar.
Qadimgi Eron va Turon falsafasi ta’sirida vujudga kelgan 
Yunon falsafasining namoyandalari esa inson kosmosning bo'lagi, 
allaqanday o'ziga xos xususiyatlarni o'zida mujassamlashtirgan 
mikrokosmosdir, deb tushuntirishar edi. Qadimgi Yunon fayla­
suflari inson bilan olamdagi boshqa tirik mavjudotlar o'rtasida 
jiddiy farq borligiga shubha qilmasdilar. Inson — «aqlli ijtimoiy 
maxluq» ekanligini har tomonlama isbotlashga urindilar. Shunday 
qilib, qadimgi zamon faylasuflari inson olamdagi tirik mavjudot- 
laming toji, cho'qqisi ekanligini ta’kidlab, uni birinchi o'ringa 
ko'tarib qo'ydilar. Inson olamda mavjud bo'lgan tirik mayjudot- 
larning birortasiga ham o'xshamasligini qayta-qayta ta’kidladilar.
O'rta asr faylasuflari esa insonning eng muhim xususiyati uning 
«Xudoga o'xshashligidir», deb tushuntirdilar. O'sha insonga o'xshash 
Xudoni koinotdan tashqarida deb bildilar. Endilikda Xudo butun 
koinotning xo'jayini bo'ldi. Xuddi shuning uchun ham musulmon 
va xristian faylasuflari o'rta asr sharoitida Xudoda mavjud bo'lgan 
jamiki yaxshi fazilatlarni, xislatlarni, xosiyatlarni, karomatlarni 
o'rganishga intildilar. Xudoga xos barkamollikning ko'rinishlarini 
insondan izladilar. Olloh vasliga yetishni orzu qilgan ruhiy-ma’naviy 
barkamol inson qiyofasini tasvirlashga urindilar.
Yangi zamon faylasuflari o'rta asr faylasuflaridan farqli o'laroq, 
inson-ijtimoiy mavjudot, deb saboq berishdi. XVIII—XIX asrlarda 
Yevropada shakllangan nemis klassik falsafasi namoyandalarining

---