А. М. Туробов самарқанд этноним ва этноойконимлари самарқанд -2002 2 Туробов А. М. Самарқанд этноним ва этноойконимлари. Монография

2.1.2. Нолисоний омиллар асосида шаклланган
этнонимлар
« Тилшуносликнинг этник , ижтимоий -тарихий , ижтимо -
ий, географик ва бошқа факторларни тилнинг тараққиёти
ва функцияси билан боғлиқ ҳодисалар сифатида ўрганувчи
соҳаси экстралингвистика саналади » (171:110). Бу омил
ҳақида гап борар экан , ўзбек халқининг миллат бўлиб
шакллангангача йўлини эсда тутиш лозим . Чунки ўзбек
элати ҳозиргача босиб ўтган узоқ тарихий йўлда уруғ -
қабилачилик йўлини ҳам бошидан кечирган . Дастлаб уруғ
ва қабилалар турли хил тотем ва тамға-белгиларни
ўзларининг нишони сифатида қабул қилиб олган ва кейин -

85
чалик шулар негизида этнонимлар вужудга келган .

Уруғчилик ва қабилачилик давридаги ҳаёт тарзи
фақат

ишлаб чиқариш кучларини тубдан ўзгартириб қолмай, иж -
тимоий муносабатлар, кишилар алоқасида ҳам ўз аксини
топди . Натижада этнонимлар юзага келган . Шунга кўра,
Самарқанд вилояти материаллари асосида этноним ва этно -
ойконимларнинг юзага келишига хизмат қилган нолисоний
омиллар асосида қуйидагича таснифланди :
1. Тотемлар асосида юзага келган этнонимлар . Тотем
атамаси XVIII асрнинг охирида биринчи марта Ж.Лонг то -
монидан илмий ҳаётга киритилган. Бу сўз Шимолий Аме -
рика Ҳиндуларининг ожибве қабиласи тилида ототеман
сўзидан олинган бўлиб , маъноси « унинг уруғи» демакдир .
(156: XI,203). Тотемдаги асосий нарса- муайян турдаги
ҳайвонлар, ўсимликлар , буюм ёки ҳодиса билан бирор
гуруҳдаги кишиларнинг умумий келиб чиқишига ва қон -
қариндошлигига ишонишдир . Тотемнинг пайдо бўлиши иб-
тидоий тарздаги хўжалик / овчилик, йиғувчилик / ва жами -
ятда қон - қариндошликдан бошқа алоқаларни билмаслик
билан боғлиқдир. Аждод -ҳайвон , унинг сурати ёки симво -
ли, шунингдек кишилар гуруҳи тотем деб аталади . Тотем
кишиларнинг қудратли ҳимоячиси бўлиб , уларни озиқ-
овқат билан таъминлаб туради. Тотем -ибтидоий жамият
динининг илк шаклларидан биридир (138:488).
Тотемик дунёқараш асосида қадимги уруғ ва қабилалар
турли хил ҳайвонларнинг номларини ўз қавмларига атама
қилиб олганлар . Абулғозий Баходирхон ўзининг «Шажараи
тарокима» асаридаги « Ўғузхон набираларининг отларининг
маъниси ва тамғалари ва қушларининг зикри» бўлимида

86
улар учун тотем ҳисобланган Шунқор , Бургут, Укки,
Қарчиғай, Турумтой, Лочин, Хумой , Туйғун, Қарға каби
қуш номларини келтиради (134:38-39).
Тотемлар асосида юзага келган этнонимлар туркий ва
мўғул тилларидагина эмас , балки бошқа тиллар ва халқ-
ларда ҳам мавжуд . Айниқса , Австралия , Шимолий ва Жа-
нубий Америка , Меланезия , Полинезия , Африка халқларида
тарқалган. Америкалик ҳиндуларининг сенека қабиласида
бўри, айиқ , тошбақа , буғи , бобр , қизилоёқ, каркара лочин,
тулки каби ҳайвонлар номи билан аталган уруғлар мавжуд .
Сибирда яшовчи нганасан қабилалари таркибида бургут ,
қарға, турна каби уруғлар бор (38:178-182).
Самарқанд вилояти этноойконимлари таркибида бўри,
жавли , калтатой , кўкан , кийим /кийик /, қов , /гов /, кўрпа
/қўзичоқ/, лайлак , тойлоқ , шағал, қарға, қуён , қулон , қуччи
/қўшчи/, қўзи, қўчқор, илон, инак , уяс , бургут каби этно -
нимлар мавжуд бўлиб , улар тотем сифатида муқаддас-
лаштирилган жониворлар номини англатувчи сўзлар асоси -
да юзага келган. Масалан , Каттақўрғон туманида Жавлон
қишлоғи бор . Топоним жавли - жовли-човли - ва –он қисм -
ларидан иборат . Жавли – жовли – човли этноним, -он
кўплик қўшимчаси . Қадимги туркий тилда човли лочин бу
тотемдир (55:142). Қозоқ уруғларидан бири ҳам чаулы деб
аталади (76:145). Тотемдан этноним , унга – он қўшимчаси
қўшилиб, киши исми ясалган. Шу исм билан боғлиқ киши -
лар авлод -аждоди яшаган жой .
Қўшработ туманида Қулонжиқ номли қишлоқ мавжуд .
Топоним қулон ва жиқ қисмларидан иборат. Ўзбек
уруғлари таркибида қулон номи билан аталган қулончи
87
уруғи мавжуд . Жиқ – жига – бош кийимга тақиладиган ук -
пар ва қимматбаҳо тошлар билан безатилган буюм. Этно-
ойконимнинг асоси тотемдир . Хуллас , Қулонжиқ – жига
тақиб юрадиган қулончи уруғи яшайдиган қишлоқдир .
Шундай қилиб , тотемлар ҳам этнонимларнинг юзага ке -
лишида асос бўлиб хизмат қилган . Кейинчалик эса мана шу
тип этнонимлар этноойконимлар ясашга асос бўлган .
Самарқанд вилояти ҳудудида тотемлар асосида юзага кел -
ган этнонимлардан ҳосил қилинган 40 га яқин этноойко-
нимлар мавжуд .