A. M. Mannonov n. A. Abdullayev r. R. Rashidov

49 
Hanna, H.B. The second Afghan war 1878-79-80. Its causes, its conduct
and its consequences. Vol I. - London: Westminster Archibald Constable & Co,
1899.- P . 300-353.

---

Xalqaro konferensiya inglizlami Afg‘onistonni tark etishga majbur 
qilishi lozim edi50.
Sheralixon o ‘zining asosiy kuchlarini mamlakatning markaziy 
qismida ushlab turadi va inglizlarga zarba berish muddatini poylaydi. 
U, hatto Qandahor shahri himoyachilariga ham inglizlarga qarshilik 
ko‘rsatmaslik haqida buyruq beradi va 1879-yilning 8-yanvarida 
inglizlar Qandahomi jangsiz egallaydilar. Afg‘onistonning shar- 
qi va janubini egallagan inglizlar poytaxt Kobulga qarab yu­
rish boshlaydilar va bir qator qabila yetakchilari hamda yuqori 
lavozimdagi amaldorlami katta pul evaziga o‘z tomonlariga og‘dirib 
oladilar. Mushkul vaziyatda qolgan hamua inglizlaming bosqin- 
chilik xatti-harakatlari muhokama qilinadigan Xalqaro konferen­
siya chaqirish istagidan qaytmagan amir Sherali 1878-yil dekabrida 
taxtni o ‘g‘li Yoqubxonga topshirib, rus podshosi huzuriga borish 
uchun mamlakat shimoliga qarab yo‘lga chiqadi. Biroq, Rossi­
ya imperiyasi nomidan Sheralixon bilan yozishmalar olib borgan 
Turkiston general-gubematori fon Kaufman (1867-1881) Rossiya 
va Buyuk Britaniya munosabatlarini chigallashtirmaslik maqsadida 
Sheralixonni yo‘ldan qaytarmoqchi bo‘ladi. Shundan so‘ng orzu- 
umidlari puchga chiqqan Sheralixon kasallanib, 1879-yilning 
fevralida Mozori Sharif shahrida vafot etadi.
Taxtga o ‘tirgan Yoqubxon inglizlar yordamida o ‘z hokimiyati- 
ni mustahkamlamoqchi bo‘ladi va 1879-yil bahoridan mamlakat 
bo‘ylab inglizlarga qarshilik ko‘rsatishni to‘xtatish bo‘yicha 
farmoyish beradi. Shu yilning 26-may kuni esa inglizlar Yoqubxon 
bilan Gandamak shartnomasini imzolaydilar.
Gandamak 
shartnomasiga 
ko‘ra, 
Afg‘oniston 
Buyuk 
Britaniyaga qaram boMgan vassal davlatga aylandi. Afg‘on 
davlati mustaqil ravishda tashqi siyosat yuritish hamda chet 
davlatlar bilan munosabatlar olib borish huquqidan mahrum etildi. 
Afg‘on davlatining chet davlatlar bilan munosabatlari faqatgina 
Britaniyaning Hindistondagi m a’muriyati orqali olib borilishi

---

belgilab qo‘yildi. Shuningdek, Yoqubxon inglizlaming bir qator 
hududlar, jumladan Xaybar dovonini nazorat qilish huquqini tan 
oldi. Inglizlar o‘z navbatida afg‘on hukmdoriga har yili 600 ming 
rupiy miqdorda ko‘mak berishga va’da beradilar hamda ushbu 
mablag‘ning qay tarzda sarflanayotganligini nazorat qilish uchun 
Kobulda doimiy faoliyat yuritadigan ingliz rezidenti faoliyat 
yuritishiga erishdilar.
1879-yil iyulida ingliz rezidenti etib tayinlangan Lui Kavanyari 
Kobulga yetib keladi. L.Kavanyari Yoqubxon amaldorlari tomonidan 
hurmat-ehtirom bilan kutib olinsa-da, unga nisbatan xalqning qahr- 
g ‘azabi to ‘lib turganligi yaqqol namoyon bo‘lib turar edi. Shu tariqa 
ikkinchi ingliz-afg‘on umshining dastlabki bosqichi tugadi. Ushbu 
bosqichda afg‘onlar uyushqoqlik bilan harakat qilmaganliklari 
bois, garchi mag‘lubiyatga uchragan bo‘lsalar-da, inglizlaming 
muvaffaqiyatini ham mustahkam va ishonchli deb bo‘lmas edi. 
Inglizlar o‘zlarining yengil g ‘alabalaridan mag‘rurlanib, butkul 
beparvolikka berildilar. Hatto, ingliz missiyasi rahbari L.Kavanyari 
har kuni kechki payt Kobul bo‘ylab sayrga chiqar va bu holat 
tabiiy ravishda mahalliy aholining inglizlarga nisbatan qahru- 
g ‘azabini yanada oshirar edi. L.Kavanyari tomonidan afg‘on 
davlati ichki ishlariga ko'plab aralashish holatlari bir qator mahalliy 
amaldorlaming inglizlar yuritayotgan siyosatga nisbatan noroziligi 
paydo bo‘lishiga olib keldi.
Xalqning qahru-g‘azabi oshib borayotganligi xususida inglizlar 
qo‘lida qo‘g‘irchoq hukmdor bo‘lib turgan Yoqubxon ham 1879-yil 
avgusti davomida L.Kavanyarini bir necha bor ogohlantiradi. Bi­
roq, ingliz rezidenti bunday holatga e ’tibor bermay o ‘sha yilning
2- sentabrida Hindistondagi ingliz mustamlakachilik m a’muriyatiga 
afg‘on zaminida hamma ishlar joyidaligi to ‘g‘risida m a’lumotnoma 
jo ‘natadi. 3-sentabr kuniyoq Kobulda ommaviy qo‘zg‘olon 
boshlandi. Bunga ko‘p vaqtdan buyon maosh olmagan afg‘on 
harbiylarining noroziligi bois uyushtirilgan namoyish hamda ushbu 
norozilikni inglizlar tomonidan qurol kuchi vositasida bostirilishga 
intilishi sabab bo‘ldi. Ingliz rezidenti L.Kavanyari ushbu namo-

---

yishni bostirish maqsadida birinchi bo‘lib o‘zi afg‘on askarlariga 
qarata o‘q uzadi va shu bilan ikki tomon o‘rtasida qurolli to'qnashuv 
ro ‘y beradi. Afg‘on askarlariga Kobul aholisi ham qo‘shiladi va 
ingliz rezidenturasi binosi egallanib, barcha inglizlar, shu jumladan 
missiya rahbari L.Kavanyari ham o ‘ldiriladi.
Afg‘on hukmdori Yoqubxon garchi ikki ming nafardan ortiq 
yaxshi qurollangan harbiy bo‘linmaga ega bo‘lsa-da, ingliz mis- 
siyasining qirg‘iniga qarshi hech bir chora qo‘llay olmaydi va 
faqat qo‘zg‘olonchilami yaxshi gap hamda iltimoslar bilan yoMdan 
qaytarmoqchi bo‘ladi. Biroq, afg‘on hukmdorining ushbu harakati 
hech bir naf bermaydi. Oo‘rqib ketgan Yoqubxon o‘sha kuni kech- 
ki payt Hindiston vise-qiroli nomiga xat yoMlab, Kobulda ro ‘y 
bergan qirg‘in haqida inglizlami ogoh etadi. Kobuldagi qo‘zg‘olon 
xabari butun mamlakat bo‘ylab tarqaladi va Afg‘onistonning turli 
burchaklarida ushbu voqeani qo‘llab-quvvatlab, ko‘ngilli ravishda 
qo‘zg‘olonga qo‘shilganlar soni orta boshlaydi.
1879-yilning 5-sentabrida Hindistondagi ingliz m a’muriyati 
Afg‘onistonga general F.Roberts rahbarligida yirik jazo otryadini 
jo ‘natadi. General F.Roberts yetakchiligidagi kuchlaming poytaxt 
Kobulga yaqinlashayotganidan xabar topgan amir Yoqubxon 
o ‘z yaqinlari bilan F.Roberts huzuriga qochib boradi va inglizlar 
lageridan panoh topadi. Xalq qo‘zg‘oloni qatnashchilari orasida 
yagona yetakchining yo‘qligi bois, poytaxt mudofaasi yaxshi tashkil 
etilmaydi va yaxshi qurollangan hamda son jihatdan ustun bo‘lgan 
ingliz armiyasi o ‘sha yilning 14-oktabrida yana Kobulni egallaydi.
Inglizlar qo‘zg‘olonchilardan, ayniqsa Kobul shahri aholisidan 
ayovsiz o‘ch oladilar va shahardagi asosiy binolar butkul vayron 
etiladi. Shu bilan birga, amir Yoqubxon ingliz rezidenturasining 
qirg‘in etilishining oldini ololmaganlikda ayblanadi va 1879-yil- 
ning oktabrida inglizlar tomonidan rasman taxtdan tushirilgan deb 
e’lon qilinadi hamda inglizlar panohida umrbod yashash uchun 
Hindistongajo'natiladi.Bu bilan inglizlar Afg‘onistondaboshqaruvni 
o ‘z qo‘llariga olishni va o ‘zlarining mustamlakachilik maqsadlarini 
yanada kengaytirmoqchi bo‘lganliklarini anglash mumkin. Garchi

---

Kobul egallanib, afg‘on xalqi qattiq jazoga mahkum etilgan bo‘lsa 
ham, ommaviy xalq harakati to‘xtamadi. Afg‘onistondagi yuqoridagi 
kabi hokimiyatsizlik va boshboshdoqliklardan sobiq afg‘on hukm­
dori Muhammad Afzalxonning o‘g ‘li Abdurahmonxon yaxshigina 
xabardor bo‘lib turar edi. Amakisi amir Sheralixon bilan hokimi- 
yat uchun kurashda m ag‘lubiyatga uchragan Abdurahmonxon 
qochqinlikda Rossiya imperiyasi tarkibida bo ‘lgan Samarqand va 
Toshkent shaharlarida istiqomat qilar va afg‘on taxti uchun boMgan 
da’vosidan voz kechmagan edi.
1879-yilning 
oxirida 
Toshkentdan 
yo‘lga 
chiqqan 
Abdurahmonxon Chor hukumatidan yashirincha Amudaryoni 
kechib o‘tadi va afg‘on xalqini ingliz bosqinchilariga qarshi 
muqaddas urush olib borishga chaqiradi. 1880-yilning boshida 
dastlab Badaxshonda muvaffaqiyatga erishgan Abdurahmonxon, 
keyinchalik Toluqon va Qunduz shaharlarini ham egallaydi hamda
1880-yilning mart oyiga kelib butun A fg‘on Turkistonini, ya’ni Shi­
moliy Afg‘onistonni qo‘l ostiga oladi51.
Abdurahmonxon mamlakat shimo- 
lini zabt etgan bo‘lsa-da, inglizlar bilan 
yuzma-yuz to‘qnashuvdan o ‘zini tiyar 
hamda imkoni bo‘lsa ular bilan afg‘on 
taxti masalasida muzokaralar olib bo­
rish niyati ham yo‘q emas edi. Shu bilan 
birga, inglizlar Afg‘onistonni bir necha 
mayda bo‘laklarga bo‘lish va o ‘zlariga 
bo‘ysunuvchi bir necha kichik mulklami 
vujudga keltirish orqali butun Afg‘oniston 
hududini o ‘z nazoratlariga olish bo‘yicha 
ham muayyan ishlami olib bordilar. Jumladan, 1880-yilda Hindiston 
vise-qiroli lord Litton tomonidan ishlab chiqilgan loyihaga ko‘ra, 
Afg‘oniston hududida bir necha mayda hokimliklar yaratilishi 
va ushbu tuzilmalar Buyuk Britaniya protektorati ostida bo‘lishi

---

ko‘zda tutilgan edi. Bunday yondashuv mustamlakachilik siyosatini 
yuritishda qadimdan qo‘llanilib kelinayotgan “bo ‘lib tashla va 
hukmronlik qil” aqidasiga mos kelardi.
Mustamlakachi inglizlar uchun ham butun A fg‘oniston hudu- 
dini nazoratda ushlab turish borgan sayin mushkullashib borar, 
afg‘on qabilalarining tinimsiz qo‘zg‘olonlarini bostirish katta kuch, 
mablag‘ hamda vaqmi talab etar edi. Shu bois inglizlar mamlakatda 
obro‘-e’tibori oshayotgan va mamlakatning janubiy hududlariga 
ham o ‘z ta ’sirini o ‘tkazayotgan Abdurahmonxon bilan kelishish va 
uni afg‘on taxtiga o ‘tkazish b o ‘yicha muzokaralami boshlab yubor- 
di. Ular Abdurahmonxonni taxtga o ‘tkazib, uni o‘z nazoratlarida 
ushlash va afg‘on davlatni Abdurahmonxon orqali boshqarishni 
ko‘zlagan edilar.
Inglizlaming bunday siyosatini yurgizishiga va yuqoridagi 
xulosaga kelishiga 1880-yilda Angliyada bo‘lib o‘tgan parlament 
saylovlari hamda ushbu saylov natijalariga ko‘ra, hokimiyatni 
Dizraeli (1874-1880) yetakchiligidagi konservatorlardan Gladston 
(1880-1885) yetakchiligidagi liberallarga o‘tishi ham turtki berdi. 
Konservatorlaming A fg‘onistondagi muvaffaqiyatsizligini tanqid 
qilgan liberallar afg‘on taxtiga o ‘zlariga xayrixoh munosabatda 
bo‘ladigan hukmdoming kelishiga qarshilik bildirmadilar va 
ulaming qarashicha Abdurahmonxon aynan shunday hukmdor 
bo ‘lishi mumkin edi.
A fg‘ onistondagi vaziyatni diqqat ila kuzatib turgan podsho Ros- 
siyasini inglizlaming muvaffaqiyatsizligi birmuncha qanoatlantirar 
va poshdo hukumatini shunday vaziyatdan foydalanishga undar edi. 
A fg‘on amiri Yoqubxonning ag‘darilishidan so‘ng yuzaga kelgan 
tanqis vaziyat, inglizlarga qarshi xalq qo‘zg‘olonining boshlanishi 
hamda inglizlaming butun Afg‘oniston hududini nazorat qila 
olmasligi Rossiya imperiyasini hech bo ‘lmaganda 0 ‘rta Osiyodagi 
mustamlakalar bilan chegaradosh Afg‘on Turkistonida mustaqil 
afg‘on davlati barpo etilishini qo‘llab-quvvatlashga yoki bu­
tun A fg‘oniston hududida inglizlardan mustaqil hukmdoming 
hokimiyatga kelishiga ko‘mak berishga undar edi. Chunki, podsho

---

Rossiyasi uchun mustaqil afg‘on davlatining mavjud bo ‘lishi va shu 
orqali 0 ‘rta Osiyodagi mustamlakalaming ingliz mustamlakalari 
bilan bevosita chegaradosh bo‘lishini oldini olish o ‘ta muhim 
ahamiyatga ega masalalardan biri edi. Shu sababli ham, Ros- 
siya imperiyasi hukumati o ‘z mulklarida istiqomat qilib kelgan 
Abdurahmonxonni Afg‘onistonga qochib o ‘tishiga “ko‘z yumdi” 
va bunga imkoniyat yaratib berdi.
Abdurahmonxonning Afg‘onistonda hokimiyatni qo‘lga kiri- 
tish bo‘yicha qisqa muddatdagi muvaffaqiyatlari ham inglizlami 
shoshirib qo‘ydi. Abdurahmonxonning mamlakat shimolidagi 
muvaffaqiyatli harakatlaridan so‘ng, mamlakat janubida ham uning 
obro‘-e’tibori kun sayin oshib borayotganligi inglizlaming haqiqiy 
xavotiriga sabab bo ‘lib, mustamlakachilami hokimiyat masalasida 
Abdurahmonxon bilan imkoni boricha tezroq kelishib olishga 
majbur etdi.
1880-yilning iyulida Abdurahmonxon va inglizlar o ‘rtasida 
bo‘lib 
o ‘tgan 
muzokaralardan 
so‘ng, 
Angliya 
hukumati 
Abdurahmonxonni Kobul amiri sifatida tan oldi52. Shundan so‘ng 
taxtga o ‘tirgan amir Abdurahmon (1880-190l)ning hukmronligi 
boshlandi va u o‘z bobosi amir Do‘st Muhammadxon singari o ‘ziga 
amir rutbasini oldi. Amir Abdurahmonga katta miqdorda qurol- 
yarog‘ va har yil yirik miqdorda moddiy mablag‘ ajratishni o‘z 
zimmasiga olgan inglizlar Abdurahmonning 1879-yilgi Gandamak 
shartnomasini bekor qilish talabiga ham rozi bo‘lishga majbur 
bo‘ldilar.
Inglizlaming Kobulda muayyan miqdordagi harbiy bo‘linma 
bilan doimiy ravishda faoliyat yuritadigan rezidentning bo‘lishiga 
oid talablariga javoban amir Abdurahmon bunday holat yana 
afg‘on xalqining qahru-g‘azabini qo‘zg‘ashi mumkinligi va shu 
bois, o‘zi hamda Hindistondagi Britaniya m a’muriyati o ‘rtasidagi 
munosabatlarda vositachilik qilishi uchun musulmon bo ‘lgan hind 
amaldorlaridan foydalanish taklifini bildirdi.