§19.2.Bank inqirozini belgilovchi mezonlar. Bank tizimining umumiy inqiroziga olib keladigan sabablarni ham ikki darajaga boʻlish kerak - bevosita (yuzaki) va bilvosita (chuqur).
Biz yuzaki sabablar bilan allaqachon uchrashdik - bu inqirozni haqiqatga aylantiradigan holatlar yoki omillar (ular har doim ham aniq emas, inqirozning nisbatan chuqur shakllari).
Ushbu sabablar:
faqatgina mumkin - chunki ularning ba’zilari mavjud boʻlishi yoki boʻlmasligi mumkin, ma’lum sharoitlarda inqiroz kuchayishi va haqiqatan ham “tetiklashi” mumkin, ammo bunday boʻlmasligi mumkin;
yuzaki - ularning oʻzlari, oʻz navbatida, yanada chuqurroq, fundamental hodisalar va jarayonlar bilan izohlanishi kerak.
Inqirozning sabablari (ham yuzaki, ham yashirin) barcha tashqi banklar uchun tashqi muhitda vujudga keladigan va vujudga kelgan va ikkinchisiga, ikkinchisiga bog‘liq boʻlmagan sabablarni hisobga olgan holda tashqi va ichki qismlarga boʻlinishi kerak. Banklarning oʻzida paydo boʻladi, ular oʻzlarining "mahsuloti" boʻlib, ularga toʻliq boʻysunadilar. Bunday ajratish texnologik nuqtai nazardan zarur - inqirozga qarshi choralarni ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonida kim javobgar boʻlishi kerakligi aniq.
Bunday holda, umumiy holatda bank tizimi (sektori) inqirozining tashqi sabablari orasida eng muhimlari quyidagicha koʻrib chiqilishi mumkin:
makroiqtisodiy nomutanosibliklar (iqtisodiyot tarmoqlarining kuchli yoki oʻsib borayotgan nomutanosibligi, byudjetning tanqisligi va oʻsib borishi, davlat qarzi, yalpi ichki mahsulotning oʻsish sur’atlarining past yoki sekinlashishi, biznesning noqulay yoki yomonlashishi) va zarur tarkibiy oʻzgarishlarni amalga oshirmaslik;
hokimiyat organlarining makroiqtisodiy siyosati, shu jumladan, qonun va me’yoriy hujjatlarda, davlatning iqtisodiyotdagi oʻrni va roli toʻg‘risidagi siyosat, iqtisodiyotning real sektorida va bank sektorida milliy ishlab chiqarishga tegishli siyosat, iqtisodiy oʻsishni ta’minlash siyosati. Moliyaviy barqarorlik, jamoatchilik, ishbilarmon doiralar va jamoatchilik tomonidan bunday siyosat (siyosat)ni tushunmaslik va (yoki) rad etish;
moliyaviy beqarorlik (kuchli yoki oʻsib borayotgan inflyatsiya, tovarlar narxlari va moliyaviy aktivlar narxining keskin oʻzgarishi, real foiz stavkalarining yuqori yoki koʻtarilayotgan darajasi, mamlakatdan va milliy iqtisodiyotdan kapitalning katta yoki koʻpayib borishi, davlatning oltin-valyuta zahiralarining passayishi, milliy valyuta kursining keskin oʻzgarishi va boshqalar), bunday beqarorlikning yanada kuchayishi haqida jamoatchilikning taxminlari;
markaziy bank va boshqa tartibga soluvchi tashkilotlar tomonidan yuridik shaxslar faoliyatini tartibga solish siyosati va amaliyotining etarli emasligi (tegishli faoliyat uchun me’yoriy-huquqiy bazaning etishmasligi, norasmiy nazorat va tartibga solish, bank sohasida yuzaga keladigan muammolarga oʻz vaqtida va yetarli darajada javob bermaslik va boshqalar);
milliy biznes hamjamiyatining (real sektor) ichki bank sektoriga nisbatan adolatsiz siyosati (xorijiy banklarga kapital qoʻyilishi);
aholining mamlakat moliya tizimiga va xususan milliy bank tizimiga boʻlgan ishonchining past yoki passaygan darajasi (bunday munosabatni keltirib chiqaradigan sabablardan qat’iy nazar).
§19.3. AQSHda yuz bergan bank inqirozlari. Skandinaviya davlatlarida, Lotin Amerikasida, Rossiya va Sharqiy Yevropa, Yaponiya va Sharqiy Osiyo mamlakatlarida yuz bergan bank inqirozlari Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi yuzaga kelishining asosiy sabablari Xalqaro bank likvidliligi muammolarining keskinlashuvi AQSH ipoteka kreditlari bozoridagi tanglikning butun moliya sektoriga tarqalishiga, soʻngra iqtisodiyotning real sektoriga ta’sir etish orqali iqtisodiy inqirozga aylanishiga sabab boʻldi.
Banklar tomonidan talab qilinadigan foiz stavkalari doimo ham muvozanatli (tabiiy) stavkaga teng boʻlavermaydi. Boshqacha aytganda, “tabiiy” yoki muvozanatli stavka tushunchasi shved iqtisodchisi Knut Viskell tomonidan kiritilgan boʻlib, talab va taklif asosida shakillangan pul bahosini ifodalash uchun qoʻllaniladi.
Banklar qisqa muddatli davriy oraliqda iqtisodiyotni tabiiy stavkaga nisbatan pastroq foiz stavkasini soʻrash orqali rag‘batlantirishlari mumkin. Bu “notoʻg‘ri” signal investisiya va istemolning oshishiga va aksincha, jamg‘armalarning qisqarishiga sabab boʻladi. Albatta, banklar bunday past stavkalarda uzoq vaqt qarz bera olmaydi, natijada banklarning kreditlash amaliyoti qisqaradi, iqtisodiyotdagi muvozanat buziladi, xatto ayrim banklar qarzlarning qaytmasligi oqibatida inqirozga yuz tutadi, pirovardida iqtisodiy oʻsish koʻrsatkichlarining pasayishi yuz beradi.
1999-yilga kelib Gless Stigel qonunining bekor qilinishi AQSH tijorat banklariga investisiya banki funksiyasini bajarish imkonini berdi, bu oʻz navbatida, riskli anderayting qimmatli qog‘ozlar savdosi, beqaror kredit amaliyotlarining rivojlanishiga olib keldi.
Albatta, AQSHda mazkur qonunning qabul qilinishi Buyuk depressiya bilan chambarchas bog‘liq. 1933- yilga qadar investitsion va tijorat bank faoliyati bir muassasa tomonidan amalga oshirilar edi. 1933- yilda AQSH Kongressi tomonidan Gless Stigel deb nomlanuvchi bank qonuni qabul qilindi. Bu qonunga muvofiq, tijorat banklar faoliyati qimmatli qog‘ozlar sanoatidan ajratildi. Investisiya banklarning tijorat bank faoliyati bilan shug‘ullanishi qonuniy jixatdan taqiqlab qoʻyildi. Shuningdek, tijorat banklarning anderayting faoliyati hamda korporativ qimmatli qog‘ozlar bilan shug‘ullanishiga chek qoʻyildi. 1929 – 1933-yillar mobaynida qarib 200 ta tijorat banki investision bank faoliyatidan voz kechdi.36 1999-yilga kelib moliyaviy moderinizasiyalash boʻyicha Grem ma Lich Vlayli qonuni qabul qilingach, tijorat banklariga sug‘urta faoliyati va qimmatli qog‘ozlar bilan shug‘ullanadigan shoʻba korxonalarini ochishga ruxsat berildi. Ushbu qonun 2000 yilning mart oyidan kuchga kirgan boʻlib, shu paytdan boshlab AQSH tijorat banklari yuridik maqomni “investision bank xolding kompaniyasi” (investment bank xolding company) boʻlgani xolda “universal tijorat majmualari”37 ga aylana boshladilar. 2000 yilning may oyiga kelib AQSHda 270 ta milliy banklar va 17-ta xorijiy bank investision bank xolding kompaniyasi sifatida qaytaddan tashkil etildi va ushbu jarayon 2008 yildagi global moliyaviy inqirozga debocha yasadi.
2008 yildagi global moliyaviy inqirozning muxim xususiyatlaridan biri shundaki, u inovasion xarakterga ega. Ya’ni, uning kelib chiqishida murakkab tuzilmali inovasion moliyaviy maxsulotlarning rivojlanishi va ularni tartibga solishning samarali tizimi shakillanganligi muhim rol oʻynagan.
Ayniqsa, bank sektorida sekyuritizasiyalash (bank aktivlari ta’minoti asosida qarzga qimmatli qog‘ozlarni chiqarish) jarayonlarning koʻlami yanada kengayib ketdi. Ayni paytda, bu amaliyot tijorat banklarga arzon resurslarni jalyu qilish, kredit riskini transformasiyalash, likvidlikni boshqarish va yuqori foyda olish kabi imkoniyatlar berildi.
Bozor iqtisodiyotining nomuvofiq, nomutanosib va qarama qarshiliklari tufayli bank inqirozlarining boʻlib turishi qonuniy xolatlar boʻlib hisoblanadi.
Bank inqirozlari har qanday iqtisodiy holatlar va davlatlarning salohiyatiga tasir oʻtkazmay qoʻymaydi, jumladan, 1- jadval ma’lumotlari shuni asoslaydi.
