A k a d e m I ya trasologik ekspertiza

9. Poyafzal va odam oyog‘i izlarining trasologik 
ekspertizasini o‘tkazish metodikasi 
 
Ekspert topshiriq va tadqiqot vazifasini aniqlashtirib olarkan, 
ekspertizaga berilgan obyektlarni ko‘zdan kechirishga kirishadi. Ko‘zdan 
kechirish jarayonida u ekspertiza obyektlarining holatini qayd etadi. 
So‘ngra poyafzal izlarining hosil bo‘lish, topilishi va qayd etish shart-
sharoitlarini aniqlaydi (qaysi obyektdan topilgan qaysi ashyo bilan 
shakllangan, ularning hodisa joyidagi narsalar bilan o‘zaro joylashuvi va 
bog‘liqligi, jinoyatchilarning qaysi xatti-harakatlari orqali hosil bo‘lgan, 
                                         
1
  Қаранг:  Грановский  Г. Л.  Криминалистическое  исследование  следов  ног. 
– Киев, 1970. – С. 69. 

---

 56 
qaysi usullar bilan aniqlangan va mustahkamlangan, hodisa joyida qanday 
o‘zgarishlarga duchor bo‘lgan, qanday sharoitda saqlangan). 
Ekspert ish materiallaridan gumon qilinuvchining poyafzali jinoyat 
sodir etilgandan so‘ng, qancha muddat kiyilganini, bu vaqt ichida u qanday 
o‘zgarishlarga duchor bo‘lganini, uni boshqa shaxslar kiygan-
kiymaganligini, uning ta’mirlangan yoki ta’mirlanmaganligini; tajriba 
nusxasi kim tomonidan olinganligini qaysi materiallar va predmetlar 
yordamida qo‘llanilgan usul va vositalar olinadigan nusxalarning yuqori 
sifatga ega bo‘lishini taminlay olishini aniqlashi mumkin. Tadqiqotga 
taqdim etilgan materiallar yetarli bo‘lmaganda, ekspert xulosa berish 
uchun zarur bo‘lgan qo‘shimcha materiallarni so‘rab olishga haqlidir. 
So‘ngra ekspertiza obyektlarining nimalardan iboratligini va qanday 
xususiyatlarga egaligini aniqlash uchun ularni ko‘zdan kechiradi. 
Bularning bari keyinchalik oyoq kiyimlari izlari ekspertizasi 
obyektlarining alohida va taqqoslash tadqiqotini to‘g‘ri olib borish 
imkonini beradi. 
Oyoq kiyimlari izlarining alohida tadqiqoti jarayonida ekspert 
izlardagi poyafzal tagcharmining tashqi tuzilishi belgilarining aksini 
o‘rganadi, ekspertiza oldiga qo‘yilgan savollarni hal etish uchun har bir iz 
aksining ahamiyatini aniqlaydi va ushbu belgilar aksi qo‘shilishining 
individualligini aniqlaydi. Poyafzal ekspertizasiga berilgan tagcharmi 
identifikatsion belgilarini alohida o‘rganishda ham shu vazifalar hal 
etiladi. 
Izlarning o‘zi, ularning qoliplari va fotosuratlari, shuningdek izlardan 
olingan nusxalarning alohida tadqiqotida, ularda aks etgan poyafzal 
tagcharmi va uning qismlari konfiguratsiyasi; izning uzunligi undagi har 
bir qismning uzunligi va eni; iz qismlarida aks etgan suratlar, harfli va 
raqamli belgilar, metall nahallar va boshqalarning shakllari aniqlanadi. Iz 
shakliga qarab, u butun tagcharm bilan yoki uning biror-bir qismi bilan 
qoldirilgan-qoldirilmaganli va iz qaysi oyoqning poyafzaldan 
qoldirilganligi haqida fikr yuritiladi. 
Shuningdek, izlarning o‘ziga xosligi, masalan, izlardagi qandaydir 
geometrik figuraning akslanishining notekisliklari, ularning o‘lchamlari, 
shakllari, joylashishi ham ta’kidlanadi. Panja qismining aksida uning orqa 
kesimining izning o‘q chizig‘i va poshna old kesimi aksining chizig‘iga 
nisbatan holati aniqlanadi. Yuzaki izlarning konturlari, botiq izlardagi va 
ularning quyma nusxalaridagi relyefli notekisliklarni aniqlash uchun yon 
tomondan yoritish qo‘llaniladi. Sirpanish izlarida izning ko‘lami, uning 
kengligi va ular o‘rtasidagi masofa aniqlanadi. 

---

 57 
So‘ngra xususiy identifikatsion belgilarning akslanishi tadqiq etiladi. 
Agar ular geometrik figura, uzuq-yuluq chiziqlar notekislikning noaniq 
shakli ko‘rinishiga ega bo‘lsa, unda ularning shakli, o‘lchami (uzunligi, 
eni, balandligi, chuqurligi, diametri) va holati aniqlanadi. Belgilarning aksi 
va ularning o‘zaro holatini belgilaydi. Buning uchun shaffof asos ustiga 
tomonlari 5x5 va 10x10 mm o‘lchamda bo‘lgan kvadratdan iborat o‘lchov 
to‘rini tayyorlash tavsiya etiladi. To‘r oldindan tanlangan nuqta yoki o‘q 
chizig‘i bo‘ylab izning fototasviri ustiga qo‘yiladi, bunda suratdagi iz 
tasviri ularning tabiiy kattaligiga mos kelishi lozim. O‘lchov to‘ri ba’zan 
bevosita izning fotosuratiga chiziladi. 
Identifikatsiya qilinayotgan poyafzalning alohida tadqiqotida, avvalo, 
umumiy belgilar farqlanadi – tagcharm va uning qismlarining shakllari va 
o‘lchami; tagcharm bilan poyafzal ustki qismining birlashtirilish usuli; 
poyafzalning turi (ko‘rinish) va raqami; poyafzal ostki qismining o‘ziga 
xos xususiyatlari: tagcharm qismlaridagi relyefli suratlarning joylashishi 
va ularning mos kelishi, relyefli suratlar detallarining ko‘rinishi; relyefli 
belgilar (harfli, raqamli va h.k.)ning joylashishi; tuzatilgan va 
yirtilganligini ko‘rsatuvchi belgilar va h.k. So‘ngra xususiy belgilar 
aniqlanadi; tagcharm qirqimi bo‘ylab joylashgan relyefli suratlar 
qismlarining birikuvi, yeyilgan joyining shakli va joylashishi; relyefli 
suratlarning nuqsonlari va boshqa notekisliklar (ularning shakllari, 
o‘lchamlari va joylashishi); tuzatilganlik belgilari; tagcharmdagi mixlar va 
shpilka (etikdo‘zlarning qalpoqchali maxsus mixi) soni va joylashishi; 
tagcharmdagi metall detallar va tasodifan kirib qolgan narsalarning 
mavjudligi (shakli, o‘lchami va holati) va h. k. 
Alohida tadqiqot jarayonida ekspert izlardagi yoki ularning 
nusxalaridagi identifikatsion belgilarning akslari mavjud emasligini 
aniqlashi mumkin, shuning uchun u tadqiqotga tortilgan obyektlar 
ekspertiza oldiga qo‘yilgan savollarni hal etish uchun yaroqsiz, degan 
xulosaga kelishi mumkin. Bunday hollarda ekspertiza tadqiqotlari shu 
bilan tugallanadi. 
Taqqoslash tadqiqotlarida poyafzalning tagcharmi identifikatsion 
belgilari va ularning izlardagi akslari o‘rtasidagi o‘xshashlik yoki farqlar 
aniqlanadi. So‘ngra poyafzalning identifikatsion belgilari izlardagi xuddi 
shunday belgilarning tegishli aksi bilan taqqoslanadi. Taqqoslash umumiy 
belgilardan boshlanadi: tagcharm qismlarining tegishli shakllari va 
o‘lchamlari aniqlanadi yoki poyafzal tagcharmining alohida bo‘laklari 
izning tegishli qismi bilan solishtiriladi. Umumiy belgilarning mos kelishi 
ekspertning xususiy belgilarni taqqoslashni bajarishiga xizmat qiladi. 

---

 58 
Xususiy identifikatsion belgilar va ularning izlardagi aksini 
taqqoslashda quyidagi izchillikka rioya qilinadi: avvalo, izda nisbatan aniq 
bo‘lgan biror-bir belgining aksi aniqlanadi. Ushbu aks va poyafzal 
tagcharmidagi o‘xshash belgi shakli, o‘lchami va mayda tafsilotlariga 
ko‘ra o‘zaro taqqoslanadi. So‘ngra izdagi birinchi aksga qarab, boshqa 
belgining aksi qidiriladi va shu asosda uning poyafzal tagcharmidagi 
tegishli belgiga mos kelish-kelmasligi aniqlanadi. Izlarda aniqlangan 
belgilarning qolganlari ham xuddi shunday taqqoslanadi. Umumiy va 
xususiy belgilarning mos kelishi izlari hodisa joyida qoldirilgan 
poyafzalning birxilligini aniqlash to‘g‘risidagi xulosaga kelishga yetarli 
asos hisoblanadi. Taqqoslanayotgan xususiy belgilarda farqning 
aniqlanishi hatto umumiy belgilar mos kelganda ham, qoida tariqasida 
o‘xshashlikning mavjud emasligi to‘g‘risida xulosa qilish uchun asos 
hisoblanadi. 
Poyafzal izlari tadqiqotida quyidagi taqqoslash usullari qo‘llaniladi: 
oddiy solishtirish, yonma-yon quyish va ustma-ust tushirish. 
Oddiy solishtirish usuli izni poyafzal tagcharmi bilan bevosita 
taqqoslashda qo‘llaniladi. Bunda izdagi iz hosil qiluvchi obyekt tashqi 
tuzilishi belgilarining aksi poyafzal tagcharmidagi identifikatsion belgilari 
bilan yoxud ularning tajribaviy izlardagi akslari bilan alohida-alohida 
solishtiriladi. Bunday solishtirishning natijalari fotosuratlarda ko‘rsatilgan 
bo‘lishi mumkin. Masalan, ulardan birida hodisa joyidagi iz aks etgan; 
ikkinchisida esa, oyoq izining tajribaviy izi yaqqol mos kelishi uchun 
geometrik tuzilish usulidan foydalanish mumkin. Buning uchun 
fotosuratdagi iz hosil qiluvchi obyekt tashqi tuzilishi belgilari to‘g‘ri 
chiziqlar bilan birlashtiriladi. Iz yoki uning nusxasi aks etgan suratda iz 
hosil qiluvchi obyekt belgilarining aksi to‘g‘ri chiziqlar bilan 
birlashtiriladi. Buning natijasida taqqoslanayotgan obyektlarning 
fotosuratlarida bir xil yoki o‘xshash geometrik figuralar hosil bo‘ladi va 
ular solishtiriladi. Taqqoslanayotgan obyektlarni o‘lchov to‘ri bo‘yicha 
ham o‘tkazish mumkin. 
Sirg‘algan izlar ekspertizasida yonma-yon qo‘yish yoki ustma-ust 
tushirish usullaridan birini qo‘llash mumkin. Bunday izlarni ustma-ust 
tushirishda taqqoslash tadqiq etilayotgan va tajribaviy izlarni bir-birining 
ustiga qo‘yish orqali amalga oshiriladi. Sirg‘algan tajribaviy izlar tadqiq 
etilayotgan poyafzal bilan ko‘zdan kechirish jarayonida topilgan iz qabul 
qilish obyektiga o‘z tabiiy xususiyatlari bilan yaqin bo‘lgan materialga 
qo‘yiladi. Shuningdek, tajriba uchun plastilin, mum va identifikatsion 
belgilarni nisbatan to‘liq aks ettiradigan boshqa materiallardan ham 

---

 59 
foydalanish mumkin. Tadqiq etilayotgan va tajribaviy sirg‘algan izlar bir 
masshtabda fotosuratga olinadi, olingan fotosuratlar kesiladi va eniga 
hamda o‘zaro joylashuviga ko‘ra, izlar bir-birining ustiga qo‘yiladi. 
Kalish, botinka kabi oyoq kiyimlari qoldirgan izlarni taqqoslashda 
ham ustma-ust tushirish usuli samarali hisoblanadi. Buning uchun poyafzal 
izi bilan kalish tagligi va ushbu izni qoldirgan poyafzal tagcharmi bir 
masshtabda fotosuratga olinadi. Fotoaks shaffof fotomaterialga tushiriladi 
yoki diapozitiv tayyorlanadi, ular bir-birining ustiga qo‘yilib, yorug‘lik 
yordamida ko‘riladi. Agar suratlar fotoqog‘ozga tushirilgan bo‘lsa, unda 
bular ham bir-birining ustiga qo‘yilishi mumkin. Buning uchun fotosurat, 
masalan, poyafzal tagcharmining fotosurati to‘g‘ri yoki qiyshiq chiziqlar 
bilan kesiladi, izdan olingan gipsli nusxa fotosurati ustiga qo‘yiladi. 
Taqqoslashda tadqiq etilayotgan obyektlarda tasodifiy o‘xshashlik 
yoki farqlar aniqlanishi mumkin. Bunday hollarda ekspert kuzatilayotgan 
o‘xshashlik yoki farqlarning sabablarini izohlashi lozim. Sabablar turlicha 
bo‘lishi mumkin. Bu, eng avvalo, iz hosil qilish mexanizmining muayyan 
shart-sharoitlari, izni olish va jinoyat sodir etilgan payt o‘rtasidagi uzoq 
vaqt o‘tishi, havo harorati va atmosfera ta’siri, izlarni qayd qilish 
usullarining nomukammalligi va poyafzal kiyilganda uning tagcharmida 
yuzaga keladigan doimiy o‘zgarishlar, iz hosil qilish jarayoni bu – 
relyefning poyafzal ust qismiga ta’sir qilish belgilarining aks etishidir. 
Bunday ta’sir har doim poyafzal tagcharmi tashqi tuzilishi belgilarining 
o‘tishini buzib ko‘rsatishga olib keladi. Izlardagi poyafzal tagcharmi tashqi 
tuzilishi belgilari o‘tishining buzilishi va aniqligi darajasi haqida tajriba 
ma’lumotlariga ko‘ra xulosa qilish mumkin. Poyafzal izlarining 
identifikatsion ekspertizasini o‘tkazishda quyidagilarni o‘rganish uchun 
tajribalar o‘tkazish mumkin: poyafzal izlarining yuzaga kelish mexanizmi 
izlardagi identifikatsion belgilar aks etishining barqarorligi va o‘ziga xos 
xususiyatlari izlarda identifikatsion belgilar aks etishining buzilishini 
keltirib chiqaruvchi sabablar va bunday buzilishlarning ehtimoliy 
chegaralari, shuningdek taqqoslash maqsadida tajribalar orqali 
namunalarni olish uchun ham o‘tkaziladi (masalan, tadqiq etilayotgan 
poyafzal qoldirgan sirg‘anishning tajribaviy izlari). 
Ekspert tajriba o‘tkazishdan oldin ekspertiza tayinlash to‘g‘risidagi 
qarorni, hodisa joyini ko‘zdan kechirish bayonnomasining nusxasini, ish 
materiallarini, shuningdek ekspertizaga topshirilgan izlarni yana bir bor 
batafsil o‘rganib chiqadi. Bu uning ularning iz hosil qilish mexanizmini 
tasavvur qilishiga imkon beradi (ishchi faraz). So‘ngra ekspert bir necha 
tajribaviy izlarni oladi. Har qaysi iz olinganda erishilgan natija va ularga 
tajriba shart-sharoitining ta’siri hisobga olinadi. 

---

 60 
Poyafzal izlari tadqiqotida ekspert xulosasi uchun asos qoida 
tariqasida taqqoslash tadqiqot natijalariga berilgan baho hisoblanadi. 
Hodisa joyida iz qoldirgan poyafzalning o‘xshashligi to‘g‘risidagi 
masalani hal etishda ekspert ularning ekspertiza bo‘yicha ijobiy xulosani 
asoslash uchun yetarliligi nuqtai nazaridan tadqiq etilayotgan obyektlarni 
taqqoslashda aniqlangan mosligini baholashi lozim. Bunda shuni nazarda 
tutish lozimki, oyoq kiyimi tagcharmining kam uchraydigan belgilari 
ko‘proq identifikatsion ahamiyatga ega bo‘ladi, aksincha, ko‘p 
uchraydigan belgilar kamroq ahamiyatga ega bo‘ladi. Shuning uchun hatto 
kam uchraydigan belgilarning cheklangan miqdori ham jamlanganda, 
ushbu tadqiq etilayotgan poyafzal uchun betakror yig‘indini berishi 
mumkin. Identifikatsion belgilar yig‘indisining individualligi kam 
uchraydigan joylashish yoxud ko‘p uchraydigan va kam uchraydigan 
belgilarning o‘ziga xos qo‘shilishi bilan tavsiflanishi mumkin. 
Oyoq kiyimlarining birxilligi to‘g‘risidagi savolni hal etarkan, ekspert 
mos kelish va farqlarning barcha belgilarini baholashi va o‘z dalillarining 
to‘g‘riligiga ishonch hosil qilishi mumkin. Umumiy identifikatsion 
belgilardagi farqlarni aniqlarkan, ekspert ularning kelib chiqishi va 
barqarorlik darajalarini izohlashi lozim. Umumiy belgilardagi barqaror 
farqlar, odatda, shunday xulosa qilishga imkon beradiki, ekspertizaga 
olingan izlar tadqiq etilayotgan poyafzal qoldirmagan, shuningdek unga 
o‘xshash har qanday boshqa poyafzal qoldirgan bo‘lishi mumkin. Agar 
nafaqat umumiy, balki xususiy belgilarda ham barqaror farqlar aniqlangan 
bo‘lsa, bunda bular odatda tadqiq etilayotgan poyafzalning bir xilligi 
to‘g‘risida salbiy xulosa berish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Umumiy 
belgilarni farqlashda ba’zan ayrim xususiy identifikatsion belgilar ham 
mos kelishi mumkin. Bunday hollarda ekspertiza oldiga qo‘yilgan 
savollarga javob berish uchun aniqlangan mos kelish, farqlarni baholash va 
zarur bo‘lgan hollarda eksperiment o‘tkazish lozim. Tadqiq etilayotgan 
oyoq kiyimlarining birxilligi to‘g‘risidagi masala ijobiy hal etilganda, 
ekspert nafaqat mos keluvchi belgilarning, balki farqlanib turgan belgilarni 
ham baholashi va ularning yuzaga kelish sabablarini tushuntirishi lozim. 
Ekspertizaning taqqoslanayotgan obyektlaridagi mos kelish va farqlarni 
baholarkan va ularning paydo bo‘lishiga asosli izohni topa olmagan 
ekspert birxillik to‘g‘risidagi masalani hal etishni rad qilishi lozim. Mos 
keluvchi yoxud farqlanuvchi belgilarni har tomonlama baholash asosida 
ekspert o‘zining ichki ishonchini shakllantiradi va ekspert xulosasida o‘z 
aksini topadigan muayyan xulosaga keladi. 
 

---

 61