A k a d e m I ya trasologik ekspertiza

Ishlab chiqaruvchi (qayta ishlov beruvchi) mexanizmlar (asboblar) 
ishchi qismlari tashqi qurilishini aks etuvchi izlar – mahsulotlardagi 
izlarning asosiy guruhini tashkil qiladi. 
Iz hosil qilish mexanizmi va shart-sharoitiga ko‘ra, mazkur izlar statik 
(botiq, yuzaki), dinamik (kesish, sirg‘alish (ishqalanish), bo‘lish, tebratish 
va boshqalar), statik-dinamik izlarga bo‘linadi. 
Statik izlar   metall quyish
1
, press-qolip va press-avtomat uskunalarda 
presslash
2
, shakl yasovchi shtamplar yordamida shtampalash (qoliplash)
3
. 
                                         
1
  Металл  қуйиш – қуйма  шаклга  эритилган  хомашёни  қуйиш  орқали 
маҳсулотни олиш 
2
  Пресслаш – яхлит  ёки  ғовак  профилларни  олиш,  шунингдек  кукундан 
пресс-шаклида ёки қобиқли маҳсулот  учун босим остида хомашёни контейнер 
бўшлиғидан матрица каналидан сиқиб чиқариш. 
3
  Штампалаш – хомашёга  босим  остида  бериш  усули,  бунда  маҳсулотга 
шакл  бериш  қолип  бўшлиғида  ташқи  куч  таъсирида  маҳсулот  қисмларининг 
пластик деформацияланиши натижасида амалга оширилади.
 

---

 217 
Dinamik izlar cho‘zish
1
, ekstruziya, kesish
2
 natijasida yuzaga keladi. 
Andoza yordamida mahsulotga shakl berishda mahsulotning tashqi sirtida 
statik izlar, ichkarisida esa dinamik izlar qoladi. 
Statik-dinamik izlar  prokat
3
 va kalandrlash
4
 jarayonida yuzaga keladi. 
Statik izlar mexanizm (uskuna)ning ishchi qismining iz qoldiruvchi 
sirtining tuzilishini aniq ifodalaydi. Iz qoldiruvchi sirtdagi qabariqlarga 
                                         
1
  Чўзиш – загатовка  (чивиқ,  ўрама  сим  ва  бошқа  хомашё)ни  ускунанинг 
торайтирилган ёриғидан тортиш (чўзиб чиқариш). 
2
 Кесиш – кесувчи асбоб ёрдамида загатовка сиртидаги қатламни қиринди 
кўринишида  кесиб  тушириш  жараёни.  Асбобдан  фойдаланиш  хусусиятига    ва 
ишлов берилаётган загатовкага кўра хомашёни кесиш орқали қайта ишлашнинг 
қуйидаги  асосий  турларини  ажратиш  мумкин:  чархлаш,  фрезерлаш,  рандалаш, 
пармалаш, силлиқлаш. 
Чархлашда  икки  турдаги  иш-ҳаракат  амалга  оширилади:  загатовканинг 
айланма  ҳаракати  (кесишнинг  асосий  ҳаракати)  ва    кесувчи  асбобнинг  олға 
интилувчи  ҳаракати  (кескич,  узатиш  ҳаракати).  Узатиш  ҳаракати  загатовка 
айланма  ўқига  параллел  равишда  (узунасига  узатиш),  загатовка  айланма  ўқига 
перпендикуляр  равишда  (кўндаланг  узатиш),  загатовка  айланма  ўқига  бурчак 
остида (қия узатиш) ҳисобига амалга оширилади 
Фрезерлаш – загатовка сиртига кўп  устарали кесувчи асбоб (фреза) билан 
ишлов  бериш,  кесувчи  асбобнинг  айланиши  ва  станок  столида  қотирилган 
загатовканинг  унга  нисбатан  олға  интилувчи  ҳаракати  ҳисобига  амалга 
оширилади.  Фрезерлаш  станокларида  горизонтал,  вертикал  ва  қия  юзали, 
шаклдор,  ўйиқ  деталлар,  турли  профилдаги  пазларга  ишлов  берилади. 
Фрезерлашда  детал  фрезанинг  ҳар  бир  тиши  билан  алоҳида  кесилиши  ва  
жараённинг узуқ-улуқлиги билан ажралиб туради. 
Рандалаш  детал  сиртини  силлиқлаш,  ариқча  ва  чуқурча  ўйиш  учун 
ишлатилади.  Узунасига  ва  кўндалангига    рандалаш  ажратилади.  Кўндаланг 
рандалашда  детал  ҳаракатсиз  қотирилиб,  ускуна  унда  интилувчи-қайтувчи 
ҳаракатланади, рандалаш  деталнинг бутун сирти бўйича ҳаракатланиши ҳисобига 
амалга  оширилади.  Кўндаланг  рандалашда  эса  детал  станокда  ҳаракатсиз 
қотирилиб, загатовка интилувчи-қайтувчи ҳаракатни амалга оширади. 
Пармалаш – яхлит  материалда  тешик  қилишнинг  энг  тарқалган  усули. 
Бундай  йўл  билан  икка  ёқлама  ва  бир  ёқлама  берк  тешик  қилинади. 
Тешикларнинг  ҳажмини  кенгайтириш,  каттароқ  очиш  ва  тешик  сиртининг 
ғадир-будирлигини йўқотиш учун қўлланилади. 
Силлиқлаш – абразив  материаллардан  иборат  асбоблар  (доиралар) 
ёрдамида загатовкага юқори даражада пардоз бериш (тозалаш). 
3
  Прокат – прокат  станокларининг  айланиб  турувчи  ғўласи  ўртасидан 
загатовкани  ўтказиш.  Материал  айланиб  турувчи  ғўла  (валик)  ўртасидан  ўта 
туриб, катта босим остида ўз шакли ва ҳажмини ўзгартиради. 
4
  Каландрлаш – қарама-қарши  айланиб  турувчи  бир-бирига  паралил 
ғўла(валик)лар  ўртасидаги  тирқиш  орқали  термопластик  материални  доимий 
сиқиб чиқариш орқали тунука ёки тасма ҳосил қилиш.
 

---

 218 
mahsulot sirtidagi o‘yiqlar to‘g‘ri keladi va teskarisi. Mahsulotlar iz 
qoldiruvchi sirtning javobi, ya’ni uning qayta akslanishi hisoblanadi. 
Mahsulotning tashqi sirti matritsaning tashqi tuzilishini aks etirsa, ichki 
tuzilishini puanson hosil qiladi. Bunda aynan nuqtali akslanish hosil 
bo‘ladi. Shtampalash jarayonida qoliplanayotgan xomashyo faqat plastik 
deformatsiyaga uchraydi, o‘tda toblangan ishchi qismlar esa qayishqoq 
deformatsiyaga uchraydi. Shtampalash katta bosim ostida puanson 
yordamida to‘g‘ri-to‘g‘ridan mexanik ta’sir orqali amalga oshiriladi. 
Mahsulotning tashqi tuzilishi turli iz qoldiruvchi  mexanizm (uskuna) 
qismlari tomonidan iz qoldirish miqdori, ketma-ketligi va o‘ziga xos 
xususiyatini aks ettiradi. Press-shakllarda izlar matritsa, puanson va itarib 
chiqaruvchi asbob yordamida  hosil bo‘ladi. Itarib chiqaruvchi asbob 
orqali  matritsa izlari ko‘zga tashlanmaydigan joylar (plastmassa 
likopchalar, chashkalar tagi)da iz qoldiradi. Quyma press shakllarda 
eritilgan mahsulot (metall, plastmassa) press-shaklga quyiladi. Bunday 
press-shakllarda tayyorlangan mahsulotda litnik (kanalda qotib qolgan 
erigan metall (plastmassa) qoldig‘i) bo‘lib, u odatda pichoq yoki qaychida 
kesib tashlanadi. Litnik kesmasining izi mahsulot sirtida qoladi. 
Bunday usulda tayyorlangan mahsulot press-shaklning o‘zaro bog‘liq 
qismlarini boshqarish va qayta yoqish, ishlov berilayotgan sirtlardagi 
nuqsonlar, ularning eskirishi va kirlanish xususiyatlarini aks ettiradi. 
Quyma metall mahsulotlarda obloy (qurib qolgan xomashyo (metall, 
plastmassa) press-shaklning murakkab almashinuvchi qismi (vkladish) 
kesimi shakli (konfiguratsiyasi)ni va vkladish bilan ulangan joyida yeyilish 
(g‘ijimlanish)ga sabab bo‘ladi. 
Tayyor quyilib tayyorlangan mahsulotlar sirtining haddan tashqari 
g‘adir-budirlining sababi pardozlovchi qismlarning yeyilganligi bo‘lsa, 
ularga notekislikning sababi relyef sirtiga yopishib qolgan yot jismlar yoki 
o‘yiq borligidan dalolat beradi. 
Tamg‘alash, belgi qo‘yish (razmetka) va chekanka shtampalarida 
bo‘rtib turgan qismlar (kern)larning jadal yeylanishi yuzaga keladi. Izlar 
aks etgan mahsulotlarda  belgilar yetarlicha chuqur bo‘lmaydi, relyefi 
noaniq bo‘lib, belgi elementining turli nuqsonlari yuzaga keladi. 
Bosim ostida metall(plastmassa) quyish, presslash, shakl shtampalash 
yo‘li bilan tayyorlangan metall va plastmassa mahsulotlar sirtida agar 
press-shakl yaxshi tozalanmagan bo‘lsa yot jismlar qoldiqlarining kirib 
qolishi bilan bog‘liq nuqsonlar: grat (qotib qolgan eritilgan modda) 
eritilgan mahsulotni quyishda basharti u eskirgan bo‘lsa bo‘laklarga 
bo‘linadigan qismlarning ulangan joylarida yuzaga keladi; tirnalgan, 

---

 219 
ko‘chgan, o‘pirilgan shakllar sirtida mexanik shikast borligini bildirsa, 
hajmdan chetlashish – shakl beruvchi sirtning yeyilganligini bildiradi. 
Presslangan shisha idishlarda puanson hamda chegaralovchi xalqa 
o‘rtasida katta yoriqning borligi natijasida yuzaga kelgan ulangan va 
qavariq joylar bo‘ladi. Shuningdek, qatlamlar – materialning markazdan 
siljib tushishi, chala presslash – shaklda chegaralangan xalqaning zich 
quyilmaganligi, qatlamlarning turli tumanligi, qoramtirligi va nihoyat 
matritsaning ifloslanganligi yoki eskirganligi bois tirnalgan joylar yuzaga 
kelishi mumkin. 
Chiqim xomashyoda dinamik izlar eritilgan mahsulot (rezina, 
plastmassa, shisha) qo‘chqaroq uskuna profil boshqasining shakl beruvchi 
tirqishidan siqib chiqarish orqali; sim yasash asbobida bosim ostida 
mahsulotni cho‘zib tortish natijasida zagatovka metalining plastik 
deformatsiyasi yuzaga keladi. 
Rezina va plastmassa mahsulotlarda bir-biriga qarama-qarshi 
joylashgan bir tomonlama yo‘nalgan botiq izlar hamda mahsulot uzunasi 
bo‘ylab turli o‘yiqlar hosil bo‘ladi. 
Cho‘zish orqali ishlov berilgan metall mahsulotlarda mazkur izlar 
sirg‘alish-ishqalanish va ba’zida kesishish kabi izlarda ifodalanadi. 
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan izlar mahsulotning o‘qi bo‘ylab bir-biriga 
parallel joylashgan izlar (alohida nuqtali izlar) iz qoldiruvchi sirtning 
relyefini makro va mikronotekisligining shakli va hajmini aks ettiradi. Bu 
kabi mahsulotning ko‘ndalang kesishuvining shakli va hajmi cho‘zish 
kanalining tirqishi va ekstruder boshchasining umumiy shakli va hajmini 
ifodalaydi. Agar tirqish dumaloq shaklda bo‘lsa, sim, tayoqcha, 
halqasimon ko‘rinishda bo‘lsa truba, kabel, va nihoyat teshik yoriq 
shaklida bo‘lsa, tasma, tunuka kabilarni yasash mumkin. Odatda bunday 
mahsulotlarning boshi va oxirining kesilishi bois ular qalin va 
deformatsiyalangan bo‘ladi. Kesish jarayonida yuzaga keladigan dinamik 
izlar muayyan ketma-ketlikda keluvchi turli shakl, kenglik va 
chuqurlikdagi chiziqlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, cho‘zish va ekstruziya 
izlari mahsulot o‘qiga nisbatan parallel joylashadi, chunki mahsulot tashqi 
bosim ta’siri ostida  uskunaning harakatsiz mahkamlangan detallari 
orasidan siqib chiqariladi. 
Kesuvchi  uskuna bilan ishlov berilgan mahsulot sirtidagi izlar uning 
ko‘ndalang o‘qiga nisbatan parallel ravishda xalqa shaklidagi bir-biri bilan 
kesishuvchi ziziqlar ko‘rinishida joylashadi. 
Frezerlashda (frezer stanogi bilan  ishlov berishda) izlar umumiy 
markazga ega bo‘lgan xalqa, spiral chiziqlar ko‘rinishida bo‘ladi. 

---

 220 
Charxlash va silliqlashda ko‘ndalang kesishgan burama chiziq kabi 
izlar hosil bo‘ladi (mahsulot o‘z o‘qi atrofida aylantirilib, uskuna unga 
nisbatan to‘g‘ri chiziq bo‘ylab harakatlanadi). 
Silliqlash izlari alohida trassa riska (ko‘chib tushgan bo‘laklar)dan 
iborat bo‘ladi. Riskalar shakli va hajmi abraziv donalarining kesuvchi 
qirrasining shakli va hajmini aks ettiradi, alohida riskalar orasidagi masofa 
abrazivdagi donalarning joylashishi bilan belgilanadi. 
Umuman olganda, dinamik iz hosil bo‘dishiga quyidagi omillar ta’sir 
qiladi: 
a) zagatovka xomashyoneing xususiyati, uning tarkibi, tuzilishi, 
qattiqligi, egiluvchanligi va boshqa fizikaviy xossalari; 
b) iz hosil qiluvchi obyektlarning ishchi qismlarining xususiyatlari: 
mustahxkamlik, pishiqlik, relyefining tuzilishi, abraziv uskunaning 
donadorligi (ularning shakli, hajmi va joylashishi); 
v) iz hhosil qiluvchi obyektlarning yo‘nalishi, tezligi, ta’sir kuchi; 
g) «uskuna-detal-asbob» ishlab chiqarish tizimining qat’iyligi va 
turg‘unligi. 
Statik-dinamik izlar prokat va kalandrlash jarayonida yuzaga keladi. 
O‘zining yuzaga kelish mexanizmiga ko‘ra tebranish izlariga yaqinlashadi. 
G‘o‘lalar bochkalari orasidagi tirqish kattaligi  ishlab chiqarilayotgan 
mahsulot qalinligiga to‘g‘ri keladi, oxirgisining cheklovchi o‘qlarni 
tartibga solish (to‘g‘rilash) orqali belgilanadi. Makrorelyef statistik 
ravishda bo‘chkalar aylanmasiga to‘liq aks etadi. 
Shunday qilib, tayyorlanayotgan mahsulot sirtida ko‘pgina ishlab 
chiqarish texnologik xususiyatlari alomatlar o‘zida aks etadi. Izlar ko‘zdan 
kechirish yoki kriminalistik masalalarni yechish uchun mikroskop 
yordamida aniqlanishi mumkin. 
Mahsulotlarning identifikatsion ahamiyatini hisobga olgan holda 
o‘ziga xos tasnifiy ishlab chiqarish texnologik alomatlarini misol qilamiz. 
Mahsulotlarning umumiy (guruhiy) alomatlari: 
a) mahsulot qurilishi: oddiy, murakkab tarkibli – qanday qismlardan 
iborat; 
b) mahsulot (qismlari)ning shakli; 
v) mahsulot xomashyosi, rangi 
d) markirovka belgilarning bor-yo‘qligi, ularning mazmuni; 
ye) mahsulot sirtining makro xususiyati – silliq, relyef, relyefi o‘yma 
rasm kompozitsiyasi (shakl, hajm, rasm detallarining o‘zaro joylashishi), 
mexanik va boshqa ishlov berish izlari, litnik, itarib chiqaruvchi (tolkatel) 
izlarining mavjudligi. 

---

 221 
Mexanizmlar iz hosil qiluvchi sirti  relyefining tashqi qurilishining 
xususiyatlarini aks ettiruvchi mahsulotlarning umumiy alomatlari: 
a) iz hosil qiluvchi sirtning makro va mikrorelyef qurilishining o‘ziga 
xos xususiyatlarini aks etuvchi qo‘lda ishlangan (gravirovka, yo‘nish, 
razmetka) yoki stanokda keskir yordamida qayta ishlov berish. Mahsulot 
chetlari va bir-biriga nisbatan markirovka belgilarining shakli, hajmi va 
joylashishi; relyef detallarining turlicha chuqurligi; relyef alohida 
elementlari qurilishining xususiyatlari va hokazo. 
b) mahsulot «silliq»sirtlarining mikrorelyefi qurilishining o‘ziga xos 
xususiyatlarini aks etuvchi qo‘lda ishlangan (gravirovka, yo‘nish, 
razmetka) yoki stanokda keskir yordamida qayta ishlov berish. 
v) mahsulot qirralari va bir-biriga nisbatan markirovka belgilarining 
shakli, hajmi va joylashishi; relyef detallarining turlicha chuqurligi; relyef 
alohida elementlari qurilishining xususiyatlari va hokazo. 
g) mahsulot «silliq» sirtlarining mikrorelyefining xususiyatlari: 
– statistik yuzaga kelgan sirtlarda qabariq va chuqurliklarning o‘zaro 
joylashishi, miqdori, shakli, hajmi. 
– dinamik yuzaga kelgan sirtlarda muayyan yo‘nalishdagi alohida 
trassalarning miqdori profilining shakli va kengligi, ularning balandligi va 
chuqurligi; 
– mahsulot mexanizmlarining iz hosil qiluvchi sirtidagi nuqsonlarga 
asoslangan makrorelyef va mikrorelyef tarkibi (eskirish, turg‘un ravishda 
kirlanish, korroziya): yuqori darajada g‘adir-budirlik, relyefning yetarlicha 
chuqur emasligi, yoriqlar, tirnalish, mikroqavariq yoki mikrochuqurlar, 
chiqim xomashyoning alohida (muayyan uzunlikdagi) qismlaridagi alohida 
trassalar kengligining kuchayishi choklar, yarimshakllar oralig‘idagi 
o‘smalar (tutamlar) va boshqalar. 
Mahsulotning o‘zini alohidalashtiruvchi xususiy alomatlar (odatda 
brak hisoblanmaydigan va muayyan chegaralarda har bir nav uchun 
standart mos keladigan nuqsonlar alomatlar) 
a) operator (ishchi) harakatlariga asoslangan alomatlar: 
–asbob-uskuna ishchi qismining muayyan sozlanganligi natijasi 
sifatida mahsulot shakli va hajmining o‘zgarishi; 
– mahsulot deformatsiyasi yoki kesish izlarining «stanok-detal-
uskuna» tizimining tartibga solinmaganligi sababli hajmining o‘zgarishi, 
kalandrlangan (cho‘zib ishlangan); 
«uskuna-detal-asbob» tizimining mustahkam emasligi sababli kesish 
izlarining o‘zgarishi va mahsulot deformatsiyasi; 

---

 222 
cheklovchi o‘q va g‘o‘la bo‘chkalarining tartibga solishini sababli 
kalandrlangan chiqim mahsulotlar kengligi va qalinligining o‘zgarishi; 
qolipga taxminan loy solinganligi sababli shakl berilayotgan sopol 
hajmi va og‘irligining o‘zgarishi (oxirgigacha shakl berilmaganligi, 
hajmining standartga mos kelmasligi); 
shablon gips shaklining markazida joylashtirilmaganligi sababli sopol 
mahsulot devorlarining turlicha qalinligi; 
shablon sirti tomonidan alohida loy parchalari va mahsulotning 
deformatsiyasi («lizun» deb atalgan nuqson) agar oxirgisi stanokka 
mahkamlanmagan bo‘lsa; 
vulkanizatsiya jarayonida zagatovkaning siljishi sababli ramkadagi 
shtrixlar va markirovka belgilarining ikkilanishi; 
mahsulotning press-shakldan olishda rezina bo‘laklarining shilinib 
chiqishi va boshqalar; 
b) qo‘lda ishlangan mahsulotlarning belgi-nuqsonlari: 
– gravirovka vaqtida qirralarning qo‘milishi; 
oformitellarni bo‘yashda butun rasmning va qismlarining buzilishi, 
noaniqligi, oxirigacha chizilmay qolishi yoki haddan tashqari ko‘p chizib 
yuborilganligi, rasm detallarining bir-biriga mos emasligi. 
v) quyidagilar xomashyoda mahsulot  tayyorlashda kelib chiqadigan 
kamchiliklar: 
– metall mahsulotlar – chig‘anoqlilik, g‘ovaklilik, bo‘shliq joylar, 
yoriqlar, begona jismlarning borligi, yoyilib ketgan pufaklar, sochilib 
ketgan ranglarning borligi; 
plastmassa mahsulotlar – ranglar tonlarining turli tumanligi, xiralik, 
uzuq-yuluq dog‘lar, kumush rangga kirganlik, begona jismlarning borligi, 
pufaklar va boshqalar; 
rezina mahsulotlarda – chig‘anoqlilik, begona jismlarning borligi, 
pufaklar, shishlar; 
shisha mahsulotlar – bolg‘alanish, tilimlanish, begona jismlar, 
pufaklar, shishlar; 
sopol mahsulotlar – maydalanish  (sirlanmay qolgan nuqta nuqta 
joylar, sirning quruqligi, sirning to‘planib qolishi, slipish (sirlanmay 
qolgan joy), kirlanish (mahsulot sirtiga yopishib qolgan begona jismlar); 
sek (sirning taram-taram yorilishi). 
Ekspert keltirilgan tasnifda ikkinchi guruhdagi alomatlar ishlab 
chiqarish uchun guruhiy ahamiyatga ega bo‘lganmi yoki ular ishlab 
chiqarilgan mexanizmlarning xususiy (individual) belgisini ekanligini 
aniqlashi zarur. 

---

 223 
Kriminalistik vazifani hal qilishda u yoki bu alomatlarning aynanlik 
(identifikatsion) ma’noga ega ekanligi bilan bog‘liq bilimlar kerak. 
Aynanlikni to‘g‘ri baholash uchun nuqson kelib chiqishining sabablari 
bilish zarur, ya’ni u bexosdan yuzaga kelganmi yoki uning kelib chiqishi 
oldindan belgilanganmi. 
Mahsulotning tashqi ko‘rinishi bilan bog‘liq belgilarga baho berishdan 
avval ularni ishlab chiqarish bilan bog‘liq barcha xususiyatlarni inobatga 
olish zarur. 
Tasodifiy alomatlarga: 
operatorning harakatlarini aks ettiruvchi mashinaning ishlashi; 
xomashyo (zagatovka) nuqsonlari va qo‘lda ishlash izlari (bezash) 
izlari 
zagatovka tarkibiy tuzilishi va qoliplangan metallar va cho‘zish bilan 
bajarilgan mahsulotlardagi izlarning o‘ziga xos birligi; 
iz hosil qilish jarayonida yuzaga kelgan mahsulot tashqi sirtining 
nuqsonlari (masalan, keskir yordamida mexanik ishlov berilgan 
yuzalardagi nuqsonlar – tasodifiy to‘siqlar sababli izlar xususiyati, shakli, 
hajmi, yo‘nalganligi, trassalar o‘rtasidagi  masofaning o‘zgarishi).