A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

7.5. Professional jinoyatchilar va retsidivistlarning  
psixologik xususiyatlari 
 
Professional jinoyatchilik doimiy ravishda g‘ayriqonuniy daromad 
olish bilan bog‘liq. Biroq professional jinoyatchilikni faqat «daromad» 
tushunchasi bilan emas, balki yaxshi ishlangan, stereotiplashgan usullar 
bilan amalga oshiriladigan barqaror, doimiy mashg‘ulot sifatida tushu-
niladigan «professionalizm» degan psixologik tushuncha bilan ham 
bog‘lash lozim. 
Masalan, o‘g‘rilik kasbga aylanganida har qanday kasb bilan 
bo‘ladigan hodisa ro‘y beradi: mehnat taqsimoti yuzaga keladi, kasb 
turmush tarziga aylanadi. Professional jinoyatchi o‘z ishini yaxshi biladi, 
butun intilishlarini unga bo‘ysundiradi va jinoiy ixtisoslashuvi bilan 
ajralib turadi. 
Retsidivistlarning ko‘p qismi g‘arazli hamda g‘arazli-zo‘ravonlik 
sodir etadigan jinoyatchilar orasida kuzatiladi. Ularning aksariyati gu-
ruhiy jinoyatlar ishtirokchilari bo‘lib, ushbu jinoyatlarni o‘z daro-

---

 147 
madlarining barqaror manbaiga va hayotiy faoliyatining asosiga 
aylantiradilar. 
Bekorchilik, ichkilikbozlik, muloqot doirasining jinoiy muhit, 
ibtidoiy istaklar bilan cheklanganligi, vaziyatga tobelik ularning ruhiy 
rivojlanish darajasini nihoyatda cheklab qo‘yadi. 
Retsidivistlarning aksariyatida ruhiy buzilishlar va anomaliyalar 
kuzatiladi. Xulq-atvorida  beboshlik, jizzakilik, beadablik, atrofdagi 
odamlarga nisbatan dushmanlik bilan ajralib turadi. 
«Erkinlikdagi» hayot sharoitlarining nihoyatda noqulayligi, «zona»ga 
ko‘nikib qolish uning jazodan qo‘rqish hissi yo‘qolishiga olib keladi. 
Retsidivist yangi jinoyatni odatdagiday sodir etadi. Ozodlikdan mahrum 
qilish joylaridagi eng yuqori maqom, imtiyozli holat ta’minlangan hayot 
esa nafaqat qo‘rqitmaydi, balki uni o‘ziga tortadi. 
Retsidiv jinoyatchilik – individning barqaror g‘ayriijtimoiy xislatlari-
ning namoyon bo‘lishi. O‘zini boshqarishdagi nuqsonlari  va g‘ayriijti-
moiy maqsadlari, vaziyat bilan muhitga bog‘liqlik retsidivistning asosiy 
psixologik xususiyatlaridir. Retsidivist xulqida o‘zini boshqarishining 
ongli va ong osti mexanizmlarining o‘zaro ta’siriga xos xususiyatlar 
ko‘zga tashlanadi. 
Retsidivistning xulqi sog‘lom aqlga, o‘z manfaatlariga zid keladi, u 
qabul qiladigan qarorlar eng oddiy ehtiyotkorlikdan mahrum, ko‘pincha 
qiladigan ishining oqibatlarini inobatga olmaydi. 
Masalan, qasddan odam o‘ldirgani va o‘g‘rilik qilgani uchun ikki 
marta sudlangan YE. ozodlikka chiqqanidan so‘ng ishga joylashdi, 
uylandi, to‘laqonli hayot sharoitiga ega edi. Biroq birga jazo o‘tagan T.ni 
tasodifan uchratgach, mast holda o‘z qo‘shnisining uyiga o‘g‘rilikka 
tushdi, uning badaniga shikast yetkazdi. Ertasi kuni YE. aybini bo‘yniga 
olib mahkamaga keldi va o‘ta xavfli retsidivist deb topildi hamda guruh 
bo‘lib bosqinchilik qilgani uchun sakkiz yilga ozodlikdan mahrum etishga 
hukm qilindi. 
Bu turdagi ko‘plab faktlar retsidivist jinoyatchining ongi xatti-
harakatining yagona determinantasi emasligini ko‘rsatadi. O‘zini o‘zi 
boshqarishning butun tuzilishi, qadriyatlar, maqsadlarining iyerarxiyasi 
buzilgan bo‘ladi. Retsidivistning jinoiy istak-xohishlari go‘yoki aqlining 
to‘siqlari orqali otilib chiqadi – g‘ayriijtimoiy nazorat qilinmaydigan xulq 
yuzaga keladi. 
Retsidivist – jinoiy yo‘nalishga, o‘ta yuqori ongga ega g‘ayriijtimoiy 
shaxs toifasi. Retsidivist jinoyatchi shaxsining barqaror g‘ayriijtimoiy 
yo‘nalishga egaligi uning qiyinchilik va nizolarni faqat kuch ishlatish 

---

 148 
orqali hal qilishga tayyorligida namoyon bo‘ladi. Retsidivistlarning 
alohida faolligi jinoiy muhitning guruhiy ekssesslarida ko‘rinadi.