A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

Retsidiv jinoyatchilik ruhiy anomaliyalar – oligofreniya, psixopa-
tiyaning yengil darajasi, xarakterning aksentuatsiyalari, alkogolli degra-
datsiya kabilar bilan yuqori darajada mos keladi. Ayollarda retsidivlik 
isterik holat va alkogollashuv bilan birga keladi, ular erkaklarga 
qaraganda ko‘proq holatlarda nevrotik va psixopatik buzilish holatida 
jinoyat sodir etadilar. 
Aftidan, bir necha marta sudlangan shaxslarning ijtimoiy 
begonalashuvi kuchaygani sayin ularning ruhiy salomatligi yomonlashadi 
va jinoiy xulq tarkibidagi quyi motivlar borgan sari sezilarli o‘rin 
egallaydi. Retsidivist jinoyatchilarning ijtimoiy-axloqiy buzilishi ozod-
likdan mahrum qilish joylarida uzoq vaqt bo‘lish jarayonida 
chuqurlashadi. Nevrotizm, psixopatizatsiya, xarakterning aksentuirla-
shuvi, xatti-harakatning noadekvatligi, tajovuzkor ko‘rinishlarga barqaror 
moyillik – bular nafaqat jinoiy turmush tarzining, balki ozodlikdan 
mahrum qilish joylarida uzoq vaqt bo‘lishning ham odatdagi oqibatlaridir. 
XX asrning 20-yillardayoq mashhur psixolog va psixiatr 
A. F. Lazurskiy taklif etgan psixologik tiplashtirishga asoslangan holda 
retsidivist jinoyatchini shaxsning buzilgan tipiga kiritish, ushbu tipning 
turlarini esa har xil og‘ishlarga qarab aniqlash lozim. 
A. F. Lazurskiy barqaror jinoyatchilarni aqlli, irodasi sust, jizzaki va 
emotsional turlarga ajratgan. Masalan, irodasi sust retsidivistlar 
jinoyatlarni hayotga moslashmaganligi, ijtimoiy adaptatsiyalashmagan-
ligi, nihoyatda noqulay hayotiy vaziyatlar, turmushining yo‘lga tushma-
ganligi sababli sodir etadilar. Ular odatda turli xil jinoyatlarni sodir 
etadilar. Bular – vaziyatga bog‘liq individlar. 
Impulsiv retsidivistlar – eksploziv (portlovchi) tiplar – o‘z 
harakatining oqibatlarini oldindan ko‘rmaydigan individlar, o‘zlarini 
to‘xtatish jarayonlari sust shaxslar. Ular arzimagan sabablarga kuchli 
ta’sirni namoyon etadilar. Sodir etgan jinoyatlarining og‘irligi odatda 
sabablariga mos kelmaydi. 
Ular o‘z maqsadlari, stereotiplari, odatlarining qullaridir. Ularning 
istaklari (ayniqsa, alkogoldan mast holatda) darhol keskin g‘ayriijtimoiy 
harakatga aylanadi, yaxshi ko‘rgan ishi bezorilik, zo‘rlikka asoslangan 
qilmishlardir. Ular odatda nevrozlar, alkogollar, aqliy norasolar, infan-
tivizmga duchor bo‘lgan shaxslardir. 
Affektiv retsidivistlar nihoyatda emotsional beqarorligi bilan ajralib 
turadilar. Ularning affektiv holati hatto murakkab bo‘lmagan nizoli 

---

 149 
vaziyatlarda ham tezlashadi, nihoyatda xavotirli, tolerantligining pastligi 
(qiyinchilikka bardosh bera olmasligi), o‘zini to‘xtatish jarayonlarining 
sustligi bilan ajralib turadilar. 
Ular o‘zlarining kamchiliklarini o‘ta tajovuzkorlik bilan qoplashga 
urinadilar. Doimo fuqarolarning hayoti va sog‘lig‘iga tajovuz qilishga, 
mulkni ishdan chiqarish va buzishga moyildirlar. Ushbu jinoyatchilarning 
retsidivlari odatda bir xil yoki o‘xshash jinoyatlardan tashkil topadi. 
Retsidivistning emotsional tipi barqaror, ustunlik qiluvchi salbiy 
hissiy holat (haddan tashqari kuchli alam, qasos, rashk hissi)lar bilan 
ajralib turadi. Barqaror g‘azab, qasoskorlik, shafqatsizlik, baxllik uni 
uzoq vaqt jinoiy qasd rejasini olib yurishiga, jinoiy maqsadga erishish 
vositalari va usullarini puxta o‘ylashga undaydi. Jinoiy g‘arazni odatda 
o‘ta shafqatsizlik va ustalik bilan bajaradi. 
Uning yaxshi ko‘rgan ishi – ashaddiy bezorilik, qiynash, nomusga 
tegish, qotillik. Bunday jinoyatchilar hissizligi, achina olmasligi, 
shafqatsizligi bilan ajralib turadilar. Bu tipdagi retsidivistlar odatda 
psixopatiyalar, degradatsiya va alkogollashuvning yengil darajalariga 
duchor bo‘ladilar. Ular o‘zlarining ekspressivligi sababli jinoiy guruh 
a’zolariga katta ta’sir ko‘rsatadilar va ko‘pincha ularning boshliqlariga 
aylanadilar. 
Ushbu toifadagi jinoyatchilarning shaxsiga xos jihatlar orasida 
dominantlik – atrofdagilardan ustunlik, tavakkalga borish, soxta qahra-
monligi bilan o‘ziga bino qo‘yish, maqtanchoqlik, savlatga zo‘r berish 
ajralib turadi. Jinoyatchilar orasida ular shafqatsizlik, nihoyatda qo‘pollik, 
kuch ishlatish, shantaj va tahdidlarni namoyon etadilar. 
Retsidivist jinoyatchilarning ijtimoiy xavfliligi axloqiy jihatdan 
beqaror shaxslarga, ayniqsa o‘smirlar va yoshlarga g‘ayriijtimoiy 
ta’sirining kuchi tufayli oshib boradi. Retsidivist jinoyatchilar tergovga 
qarshilik ko‘rsatish tajribasiga egaligi tufayli o‘z jinoyatchilarini puxta 
yashiradilar. 
Maxsus retsidiv (o‘xshash jinoyatni takrorlash) jinoiy «ixtisos-
lashuv»ning kuchayib borishi jinoiy qilmish usullarining takomillashuvi 
bilan bog‘liq. O‘ta xavfli retsidivistning belgilaridan biri – jinoyatni og‘ir 
usulda sodir etishdir. Uzoq davom etuvchi jinoiy faoliyat muayyan 
barqaror sharoitlarning yaratilishi – «ishonchli» sheriklarning tanlanishi, 
jinoiy yo‘l bilan topilgan buyumlar, qimmatbaho narsalarni o‘tkazishning 
tashkil qilinishi va ko‘p hollarda jinoiy guruhning tashkil etilishi bilan 
bog‘liq. 

---

 150 
Bir turdagi retsidivning ko‘payib borishi jinoyatchilarning mahorati 
oshib borayotganidan, ularning g‘ayriijtimoiy yo‘nalganligi chuqurla-
shayotganidan, jinoiy faoliyatining ta’siri ortib borayotganidan dalolat 
beradi. Retsidivist jinoyatchilar – jinoyat olamning o‘zagi, jinoiy 
submadaniyatning qo‘riqchilari, jinoyat sodir etish va ularni yashirishning 
nozik usullarini ishlab chiquvchilardir.