A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

Iste’molchilik gipertrofiyasi – talon-torojlik, poraxo‘rlik, o‘g‘rilik, 
talonchilik va bosqinchilikning asosiy shart-sharoitlaridan biri. Aksariyat 
odamlarning ijtimoiy buzilishi ularning yaratuvchilik xislatlarining 

---

 133 
buyumlarga egalik borasida ustunlik qiluvchi his-tuyg‘ulari tomonidan 
siqib chiqarilishida ko‘rinadi. Ularda «jamg‘arish instinkti» chegara 
bilmaydi. Fojia to‘planadigan buyumlarda emas, balki iste’molchi odam 
ishlab chiqaruvchi shaxs sifatida passiv bo‘lib qolishi, g‘ayriijtimoiy, 
so‘ngra esa odatda jamiyatga qarshi (firibgar, poraxo‘r, mansabni 
suiiste’mol qiluvchi) bo‘lib qolishidadir. 
Ba’zan deviant xulqning muayyan shakllari shaxsning dastlabki 
ehtiyojlari bilan bog‘liq shart-sharoitlardan uzilgan holda yakka-yu 
yagona manfaatga aylanadi. Fitna, g‘iybat, tuhmat, boshqalarga ozor 
yetkazish, janjallar – ko‘pincha shaxsning o‘zini qaror toptirish va 
ijtimoiy faolligini namoyon etishning buzilgan shakli sifatida yuzaga 
chiqadi. 
Biroq hattoki bir qarashda bema’ni tuyulgan jinoyatlar ham jinoyat-
chi uchun muayyan ma’noga, tegishli shaxsiy ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Har qanday jinoyat jinoyatchi shaxsining ehtiyoj, manfaat yoki 
maqsadlari bilan muayyan tarzda bog‘liqdir. 
Ba’zi jinoyatlar odatdagi harakatlarning amalga oshirilishi bilan 
bog‘liq. Ular ong osti va yarim tayyor xususiyatiga ega bo‘lib, 
javobgarlikni bekor qilmaydi, zero shakllanishi jarayonida to‘liq ongli 
nazorat bosqichidan o‘tgan bo‘ladi. 
Aksariyat jinoyatchilarga o‘z-o‘zidan yuzaga keladigan mayllar, 
ularning tasodifiy vaziyatlarga bog‘liqligi xosdir. Bu esa ularda o‘zini 
o‘zi boshqarishning iyerarxik jihatdan uyushgan qadriyatlar tizimi 
yo‘qligidan dalolat beradi. 
Har bir jinoyat  individual va ko‘p qirrali hodisa. Jinoiy xulq genezi-
sini nazariy qamrab olish uchun uning eng ko‘p tarqalgan tiplarini tahlil 
qilish zarur. Jinoyatchi xulqining mexanizmlarini tushunish uchun «ji-
noyatchi shaxsining tipi» tushunchasidan kelib chiqish zarur. 
Jinoyatchi shaxsining tipi – shaxsning unga xos bo‘lgan jinoiy xulq 
usullari bilan bog‘liq barqaror jinoiy yo‘nalganligi. Jinoyatchining shax-
siy tuzilishi, albatta, jinoyatning dastlabki sababi emas. Uning dastlabki 
sababini jinoyatchining shakllanishidagi shart-sharoitlar tashkil qiladi. 
Biroq jinoiy qilmishni sodir etishda shaxsning axloqiy tipi – bilim asosida 
tahlil qilishni talab etadigan tizim hosil qiluvchi asosiy omil.