A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

r i v o j l a n i s h i , ya’ni guruhiy tartibbuzarliklarning o‘zidir. Tartibbuzar-
likni boshlovchilar ig‘vosiga uchgan eng tajovuzkor shaxslar boshlab 
beradilar. So‘ngra, taqlid asosida, olomon yomon namunaga ergashadi, 
beboshlikni rivojlantiradi. Olomonning g‘ayriijtimoiy harakatlarining 
oldini olish va ularga chek qo‘yish uchun turli shakl va usullardan 
foydalaniladi. Ular uchun umumiy bo‘lgan jihat – olomon xulqining 
psixologik qonuniyatlarini chuqur bilish va aniq hisobga olish. Masalan, 
anonimlik hissi olomon ishtirokchilarini ongsiz harakatlarga undashidan 
quyidagicha foydalanishi mumkin. Olomon ancha katta bo‘lganida ovoz 
kuchaytirgich vositasi orqali uning aniq ishtirokchilariga murojaat etish 
to‘g‘ri bo‘ladi. Bu hol eng sog‘lom fikrlovchilarni o‘z harakatlarini 
anglashga undaydi, ularga o‘zini nazorat qilishdek yo‘qotgan hissiyotini 
                                         
1
 Qarang: Социальная  психология:  Краткий  очерк / Под  общ.  ред. 
Г. П. Предвечного и  Ю. А. Шерковина. – М., 1995. – С. 291.
 

---

 124 
qaytarishda va o‘z xatti-harakati uchun mas’uliyatni his qilishida yordam 
beradi. 
Shu nuqtai nazardan olomon, psixologik jihatdan kelib chiqishiga 
ko‘ra, maxsus, hech qanday insonlar tomonidan tashkil etilmagan 
odamlarning xatti-harakatlari yig‘indisidir. 
Fransuz psixolog olimi Le Bon Gyustavning fikricha, «olomon 
yig‘ilganda millati, kasbi, tilidan qat’i nazar, ularda maqsad bitta bo‘ladi 
va ularning ongida to‘la fikrlash yo‘qoladi, hatto o‘lim ham ularga 
qo‘rqinchli emasdek ko‘rinadi»
1
. 
Olomon psixologiyasini bilish ichki ishlar idoralari xodimlari uchun 
muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ommaviy tartibsizliklar, namoyishlar, 
mitinglar  kabi salbiy holatlarning oldini olish va jamoat tartibini 
saqlashda qo‘l keladi. 
Ommaviy tartibsizliklar, mitinglar va turli namoyishlar uyushmagan 
bir guruhning salbiy xatti-harakatlari asosida amalga oshiriladi. 
Olomonga qo‘shilgan shaxslar ongida taqlid qilishga kuchli moyillik, 
tashqi ta’sirlarga beriluvchanlik va ijtimoiy javobgarlik hissining 
yo‘qligini kuzatish mumkin. Shu sabali olomon ayrim g‘arazli, ig‘vogar 
shaxslar uchun obyektni yo‘q qiluvchi qurolga aylanadi.  
Ommaviy tartibsizliklarning tashkilotchilari yig‘ilgan olomonning 
salbiy xulq-atvor mexanizmlaridan ustalik bilan foydalanib, ulardagi 
tajovuzkorlik instiktlarini qo‘zg‘atadilar. Ommaviy tartibsizliklar davlat-
ga, uning yuritayotgan siyosatiga qarshi mish-mishlar uyushtirish, xalq 
o‘rtasida tajovuzkorlik holatlarini keltirib chiqarish uchun qo‘llaniladi. 
Bunday vaziyatlarda ommaning xatti-harakatini tartibga solib bo‘lmaydi.     
Olomon o‘zi xarakteriga ko‘ra agressiv (ashaddiy) bo‘lishi mumkin, 
ashaddiy mish-mishlar ommaviy tartibbuzarliklarni yuzaga keltiradi. 
Olomon psixologiyasida  meniki  va ularniki degan fikr albatta mav-
jud. Ya’ni olomon vaziyatni murakkablashtiruvchi va o‘ziga xos 
tezlashtiruvchi generatordir. Misol sifatida 2006 yili Ispaniyada, 2007 yil 
Pokistonda bo‘lgan xalqaro mitinglardagi olomonni keltirish mumkin. 
Olomon psixologiyasida ma’lum o‘zgarishlar ro‘y beradi, bu o‘zgarishlar 
nimalarda sodir bo‘lishini ko‘rish mumkin. 
Olomon xatti-harakatining yuzaga kelish psixologiyasi quyidagi 
ko‘rinishga ega: 
1) olomonda ko‘rish va eshitish orqali kuchli emotsional holat yuzaga 
keladi; 
                                         
1
 Qarang: Ле Бон Гюстав. Психология народов и масс. – М., 2000. – С. 62.
 

---

 125 
2) o‘zining xatti-harakatlariga javob berish ular uchun oxirgi o‘ringa 
o‘tadi; 
3) o‘zida qo‘shimcha kuch va ongida o‘zgarish sezadi. 
Olomon, sodir bo‘lgan voqea va hodisaga qarab, quyidagi turlarga 
bo‘linadi. 
1) to‘satdan yuzaga kelgan olomon; 
2) ekspressiv (to‘satdan yuzaga kelgan) olomon; 
3) konvensial olomon. 
To‘satdan yuzaga kelgan olomon birdan to‘planadi, voqea-hodisa-
ning mohiyatini tushunishni xohlaydi. Ushbu turga to‘y-hasham, xudoyi, 
janozalardagi olomon – xalq kiradi. 
Konvensial olomonga ommaviy sport tadbirlari, masalan, futbol 
uchrashuvlariga yig‘ilgan odamlar kiradi. Ushbu toifadagi olomonning 
o‘ziga xosligi shundaki, ko‘p hollarda ularning axloqi ma’lum qolipdan 
chiqib ketadi. Bu ularning baqiriqlari, qayg‘urishlari, quvonganlarida 
ko‘rinadi. 
Harakatdagi olomonga Donbasdagi shaxtyorlar harakatini, Bryansk 
va Brestdagi o‘qituvcqilar harakatini misol qilishimiz mumkin. Harakat-
dagi olomonni, ko‘pincha, qo‘zg‘olonchi olomon deb atashadi, bunday 
olomon qo‘zg‘olon orqali o‘z niyatini amalga oshiradi. 
Ashaddiy olomon hamma yoqni buzadi, sindiradi, o‘t yoqadi, bu 
bilan olomonning o‘zi ham vahimaga tushadi. 
Olomon ham o‘z tarkibiga ega, masalan: 
1) adashib qo‘shilib qolgan shaxslar; 
2) ashaddiy harakatdagi shaxslar; 
3) olomon harakatini qo‘llab-quvvatlaydigan shaxslar; 
4) boshlovchilar (ya’ni, o‘t yoquvchilar.) 
O‘t yoquvchilar olomonning xatti-harakatini, axloqini izdan chiqaradi 
va bir yo‘nalishga qaratadi. Bunday shaxslar o‘zlari hech qanday yo‘lga 
yurmaydi, ishni boshlab keyin olomon orasidan qochadilar. 
Olomonning xatti-harakatini qo‘llab-quvvatlab yuradigan shaxslar-
ning bevosita ishtiroki kam bo‘ladi. 
Olomon tarkibidagi eng qo‘rqinchli shaxslar tajovuzkor shaxslardir, 
ular o‘z axloqini ko‘z-ko‘z qiladilar. 
Ba’zi hollarda ayrim shaxslar o‘zlari bilmagan holda shu oqimga 
qo‘shilib ketadilar va olomonni to‘ldiradi. Ularning shunday ahvolga 
tushishiga sabab yolg‘on xabarga uchishidir. 
Olomonning shakllanish bosqichlari: 
1) sharoitning yuzaga kelishi (sirkulatsiya); 

---

 126 
2)  miyadagi qaynash; 
3) dushman obrazining shakllanishi; 
4) olomonning faollashuvi; 
5) jamiyatga qarshi harakatning avj olishi. 
Sirkular, ya’ni aylanma reaksiya olomonning shakllanishiga olib 
keladi, bunda har xil imkoniyatlar, masalan, faktlar (dalillar), turli 
xabarlar yaratiladi. 
Miyadagi qaynashda odamlar bir-biri bilan faqat xabar almashadi va 
eng asosiysi ma’lum bir fikrda turishadi. Shuning uchun ham boshqa 
xabarni (yangi) eshitganda o‘zlarini ma’lum ma’noda adashmagan deb 
hisoblaydilar. 
Dushman obrazining shakllanishi shunday holatki, unda olomon 
faqat salbiy holatlarni tasavvur qilib, o‘zi noroziligini bildiradi. Bularning 
hammasi olomonning harakatini faollashtiradi. 
Bunday tasavvurdagi obyektlar ommani birlashtiradi va bir butun 
qiladi. Oxirgi bosqich jamiyatga qarshi xatti-harakatni yuzaga keltirish va 
olomon faoliyatini faollashtirishdir. 
Vahima, qo‘rquv va sarosimaga solish olomonning asosiy vazifala-
ridan bo‘lib, bunday holatlarda shaxslarning xatti-harakatida o‘zini o‘zi 
boshqarish oxirgi o‘ringa turishini, javobgarlik hissining yo‘qolishini  
kuzatish mumkin. Vahima, qo‘rquv va sarosima asosida mavjud yoki 
ehtimollik xavfi oldida ojizlik, uni yengib o‘tish o‘rniga undan qochish 
fikri paydo bo‘ladi. Vahima qo‘rquvning psixofiziologik mexanizmi 
bo‘lib, bosh miya po‘stlog‘ining katta maydonida induksion tormozlanish, 
anglash faolligining susayishiga olib keladi va tez emotsionallik holatini 
yuzaga keltiradi. Natijada shaxsda noadekvat (nomos) fikrlash, illyuzion 
(noto‘g‘ri) idrok qilish, kuchli emotsional qo‘zg‘alish oqibatida xavfni 
bo‘rttirish, kuchli ta’sirchanlik, beriluvchanlik holatlarini kuzatish 
mumkin. 
Vahima va qo‘rquv guruhiy va individual tarzda yuz beradi. 
Individual tarzda yuz beradigan vahima yoki qo‘rquv harakatlarning 
noadekvatligida, biror-bir xulosa, qarorga kelish, mavjud xavfdan 
qochish, undan kutilish uchun xavfsizlik choralarini ko‘ra olmaslik 
holatlarida namoyon bo‘ladi. Ommaviy tartibsizlik holatlaridagi vaziyat 
yetakchining individual vahima va sarosimaga bo‘lgan aks ta’siri bilan 
bevosita bog‘liqdir.  
Vahima, sarosima, qo‘rquv asosan ikki turga  bo‘linadi:  
–  qaltis vaziyatlarda qo‘rqish natijasida o‘lim xavfini his etish; 
– muddatli xavotirlanishdan so‘ng kuchli zo‘riqish, asab tizimining 
buzilishi, diqqatning xavotir predmetiga yo‘nalganligi. 

---

 127 
Ichki ishlar idoralari xodimlari vujudga kelishi mumkin bo‘lgan 
bunday salbiy hodisalarning oldini olish maqsadida oldindan profilaktik 
chora-tadbirlarni qo‘llashlari lozim. Ommaviy tartibsizliklar paytida 
ommani tarqatish uchun uni kichik guruhlarga ajratish, olomondagi 
ashaddiy ishtirokchilarni topish va ularni jazolash muhim ahamiyat kasb 
etadi.   
 Olomondagi jamiyatga qarshi harakatlarning oldini olishda ichki 
ishlar idoralari xodimlari ijtimoiy psixologiya va uning qonuniyatlarini 
yaxshi bilishlari, ya’ni ijtimoiy jarayonlar, jamoa va guruhlarining 
psixologik xususiyatlarini, ularni harakatga keltiruvchi psixologik 
mexanizmlarni hisobga olishlari muhim ahamiyatga egadir. Bundan 
tashqari, jamiyatdagi ma’naviy-ruhiy muhitni o‘rganishlari, ijtimoiy 
psixologik munosabatlar tizimida jamoa va guruhlarning o‘rnini bilishlari 
zarur.