A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

9.2. Terrorchi shaxsi psixologiyasi 
 
Insonni terrorchilik faoliyati bilan shug‘ullanishga va shunday 
tashkilotlarga a’zo bo‘lishga qanday motivlar undaydi? Bu savolga 
javobni uning psixologiyasidan qidirish lozim. Aslida terrorizmni vujudga 
keltiruvchi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va boshqa ko‘plab sabablar mavjud 
bo‘lib, bularning barchasi shaxsni va mavjud shaxsiy omillarni, 
psixologik mexanizmlarni, shaxsning qadriyatlarini izdan chiqaradi, oxir-
oqibat uni Terrorchilar safiga olib kiradi. 
Psixologlar individlarning terrorizm yo‘liga kirishiga undovchi 
motivlarga aylanadigan bir qator shaxsiy moyilliklarni ajratadilar
1
. 
Terrorchilik faoliyati bilan shug‘ullanishga undovchi shaxsiy omillar: 
1) o‘z «men»ini doimiy ravishda hujumkorlik – himoyaga tayyor-
garlik orqali mudofaa qilishga tayyor turish; 
2) yetarli bo‘lmagan shaxsiy moslik, o‘z-o‘zini quyi baholash; 
3) guruhga yoki guruhiy aynanlikka bo‘lgan kuchli ehtiyoj; 
                                         
1
 Qarang: Психологи  о  терроризме  (Материалы  куглого  стола) // Психо-
логический журнал. – 1995. – №4.
 

---

 182 
4) o‘zining omadsizliklariga jamiyatni aybdor deb bilish, ijtimoiy 
adolatsizlikni boshdan kechirish; 
5) ijtimoiy yakkalanish va begonalashuv, hayotga va kelajakka 
qiziqishning so‘nishi; 
Yuqorida keltirilgan tavsiflar terrorchi shaxsining qandaydir umum-
lashgan psixologik xususiyatlar hisoblanadi. Shu o‘rinda shaxsning 
guruhga kirishida bir qator siyosiy-mafkuraviy motivlar ham muhim 
ahamiyat kasb etadi. Lekin ular ko‘proq chuqur shaxsiy motivlarni 
takomillashtirish shakli hisoblanadi. 
Terrorchi guruhlardagi individlar psixologik jihatdan to‘liqsiz yoki 
izdan chiqqan psixoijtimoiy moslik natijasi ekanligini ko‘rishimiz 
mumkin. Bular uning uchun barqarorlashtiruvchi psixologik asos hisobla-
nadi, o‘zini yaxlit shaxs sifatida his qiladi. 
Terrorchi shaxs uchun dunyoni salbiy jihatdan tushunish bir qator 
omillar ta’siri ostida vujudga kelishi xarakterlidir. Birinchidan, o‘z-o‘zini 
boshqarish imkoniyatlari va real dunyoni ideal obrazi orasidagi tafovut 
tegishlidir. Bu ideal subyektning shaxsiy va ijtimoiy jihatdan bilishining 
qarama-qarshiligidir, natijada terrorchi shaxsda «Men yaxshi, dunyo 
yomon» degan qarash shakllanadi. Bu qarash turli xil despruktiv 
harakatlarni oqlash va o‘z-o‘zini ruhiy himoyalash vositasi bo‘lib qoladi. 
Terrorchilik faoliyatini ta’minlashga jalb etilgan ijtimoiy-psixologik 
omillar. 
Terrorchi tashkilot, boshqa har qanday jinoiy tashkilot singari, 
murakkab iyerarxik tuzilishga ega va uning turli pog‘onalarida turli xil 
odamlar joylashadilar hamda ularga individual xususiyatlar xosdir. Lekin 
terrorchilik faoliyati, boshqa har qanday faoliyat singari, ana shu faoliyat 
bilan shug‘ullanuvchi insonlarda ma’lum bir tipik xulq-atvor va 
shaxsning o‘ziga xosliklari ishlab chiqilishiga olib keladi. Binobarin, 
terrorchi tashkilotga qo‘shilishning o‘zi ham shaxsdan muayyan u yoki bu 
iyerarxik pog‘onaga mansub bo‘lgan xususiyatlarning mavjud bo‘lishni 
oldindan taqozo qiladi. 
Terrorizm muammosining turli xil psixologik tadqiqotlarini umum-
lashtirgan holda, Terrorchilar shaxsiyatining quyidagi tasnifini keltirish 
mumkin:  
1. Tashkilotchilar:  mafkuraviy fanatlar;  bevosita tashkilotchilar; 
namoyishkorona tip. 
2. Ta’minlovchilar:  yollovchilar;  teraktlarni tayyorlovchilar;  peda-
gog-murabbiylar; texnologlar. 
3. Bajaruvchilar:  tajovuzkor tip;  fanatik tip;  zombilashtirilgan tip; 
qasoskor tip; avantyurist tip. 

---

 183 
Birinchi kategoriyaga a’zo bo‘lganlarni genetik Terrorchilar yoki 
insonlar deyish mumkin, ular yoshlik davridan terrorchilik faoliyati bilan 
shug‘ullanishga moyil bo‘lgan shaxslardir. Hozirgi zamon tibbiyoti nuqtai 
nazaridan olib qarasak, genetik Terrorchilar miya tuzilishining mavjud 
tug‘ma yoki erta yoshligidagi og‘ishlari natijasida hokimiyatni qo‘lga 
olish, boshqarish kabi illatlarga mubtalo bo‘ladilar. Ularda siyosiy yoki 
ijtimoiy ko‘rinishdagi hokimiyatga pog‘onama-pog‘ona erishish emas, 
balki umuminsoniy qadriyatlarga zid bo‘lgan vahshiyona xatti-
harakatlarni amalga oshirish orqali erishish ustun turadi.  
  Mafkuraviy fanatlar Terrorchilarning juda xavfli tipi hisoblanadi, 
shaxsiy e’tiqodlari (diniy, mafkuraviy, siyosiy) va xatti-harakatlariga, 
shuningdek o‘z dunyoqarashlari, o‘zining gunohsizligi hamda insonlar-
ning taqdirini boshqarish mumkinligiga ishonadilar. Ushbu toifadagilar 
notiqligi, yetarli darajada yuqori aqliy darajasi va boshqa odamlarga 
samarali psixologik ta’sir eta olish qobiliyati mavjudligi bilan ajralib 
turadilar. 
 Bevosita tashkilotchilar – ma’lum ma’noda barqaror va sovuqqon 
tip. Aniq teraktlar, oldindan o‘ylangan va rejalashtirilgan terrorchilik 
aktlari g‘oyaviy ta’minlanganlik va emotsional qat’iyatlilik bilan amalga 
oshiriladi. Lider ushbu faoliyatdan tashqarida bo‘lishni ma’qul ko‘radi.