A. D. Kayumov gruntshunoslik

4.4-rasm. Yozish uchun ishlatiladigan bo‘rning mikrotuzilishi (x5000). 
 
Sun’iy tog‘ gruntlari. Tog„ gruntlari tabiiy sharoitda har doim yoriqliklarga 
ega  bo„ladilar.  Yoriqliklar  gruntlarning  mustahkamligini  kamaytiradi, 
deformatsiyasini  va  suv  o„tkazishini  oshiradi.  Yoriqli  gruntlarga  monolit  holatni 
berish,  yuk  ko„tarish  qobiliyatini  oshirish  va  suv  o„tkazishni  kamaytirish  uchun 
jinsdagi g„ovakliklar va yoriqliklarni to„ldiradigan moddalardan foydalaniladi. Bu 
maqsad  uchun  ko„pincha  sementli  va  sement-gruntli  eritmalar  ishlatiladi, 
yoriqliklarni  bitumlash  maqsadida  yoriqli  tog„  jinsi  tamponaj  qilinadi;  ayrim 
murakkab  yoriqliklar  suyuq  shisha  bilan  tamponaj  qilinadi  (gruntlar 
silikatizatsiyasi).  Mustahkamlashni  tanlashda  qanday  masala  yechilayotganiga 
(masalan,  faqat  suv  o„tkazuvchanlikni  pasaytirish  yoki  bir  vaqtni  o„zida 
mustahkamligini oshirish), shuningdek mustahkamlanayotgan gruntning tarkibi va 
tuzilishiga e‟tibor beriladi.  
Qurilishda  gruntlarni  sementlash  texnologiyasi  oson  bo„lgani  va  ishonchli 
natija  bergani  uchun,  eng  ko„p  qo„llaniladigan  usul  hisoblanadi.  Amalda  hamma 
holatlarda,  qoya  tog„  gruntlarida  to„g„onlar  quriladigan  bo„lsa,  asosan 
semenlashgan himoya qatlami quriladi. Bunda suv o„tkazuvchanlik 0,02-0,03 l/min 
ga  kamaytiriladi  (boshlang„ich  qiymati  2-3  l/min  dan  katta  bo„lganda)  va 
jinslarning modul deformatsiyasi 1,5-2 marotaba oshadi. 
Bitumlash usulini, ya‟ni gruntga skvajina orqali qaynoq bitumni purkash bir 
qancha  yaxshi  va  yomon  tomoni  mavjud.  Bitumlar  suvning  faol  ta‟siridan 

---

176
 
 
qo„rqmaydi,  u  suv  oqimining  tezligi  katta  bo„lsa  ham  yoriqliklardan  chiqib 
ketmaydi,  lekin  glinali-sementli  eritmalar  chiqib  ketishi  mumkin;  bitumlash 
ayniqsa  karslashgan  karbonatli  jinslarni  mustahkamlashda  alohida  samara  beradi. 
Ammo  bu  usulni  yupqa  yoriqliklari  bor,  filtratsiya  koeffitsiyenti  60  m/sut  dan 
kichik  bo„lgan  jinslarda  qo„llash  mumkin  emas.  Undan  tashqari,  issiq  bitumni 
qo„llash  ishlab  chiqarishda  qiyinchilik  tug„diradi  va  texnologik  jarayonlarni 
qimmatlashtiradi. Shuningdek eslatib o„tish kerakki, bitum plastik bo„lgani uchun 
yuk uzoq vaqt ta‟sir qilganda yoriqliklardan chiqib ketishi mumkin. 
Suv  o„tkazuvchanligi  kam  bo„lgan  yoriqli  alevrolit,  mergel  va  boshqalar 
kabi  gruntlarni  mustahkamlash  uchun  silikatizatsiya  –  yoriqliklarga  kimyoviy  gel 
hosil  qiluvchi  eritma  (suyuq  shisha)  va  boshqa  har  xil  qotuvchilar  quyish  usuli 
qo„llaniladi.  Shu  asosida  hosil  bo„lgan  tamponaj  eritmalari  yuqori  suv 
o„tkazuvchanlikka ega bo„ladi, shuningdek qotgan gellar yer osti suvlarining faol 
ta‟siriga mustahkam bo„ladi. Silikatizatsiya usulini texnologik jarayonlari bo„yicha 
sodda,  hamma  qo„llaniladigan  moddaning  narhi  yuqori  bo„lgani  uchun  ulardan 
foydalanish chegaralangan bo„ladi. 
Dispers  gruntlarni  mustahkamlash  usullari  ularni  mineral  va  granulometrik 
tarkibiga,  g„ovaklik  o„lchamiga  bog„liq  bo„ladi.  Yirik  donali  gruntlar  kimyoviy 
inert  va  katta  g„ovaklikka  ega  bo„lib,  sementli  eritma  bilan  yaxshi 
mustahkamlanadi. 
Qumli 
gruntlarni 
mustahkamlash 
uchun 
ohaklash, 
silikatizatsiya,  karbamid  smolasi  va  boshqalar  ishlatiladi.  Qovushqoq  moddani 
lyossimon  va  gilli  gruntlarga  kiritish  juda  qiyin,  chunki  kichik  g„ovaklidagi 
gruntlar amalda eritma o„tkazmaydigan bo„ladi. Bunday gruntlarni tabiiy sharoitda 
mustahkamlash  uchun  suyuq  shisha,  furfurolanilinli  smola,  akrilit  va  boshqa 
polimerlardan foydalaniladi. 
Agar 
kimyoviy 
reagentalarni 
gruntlarning 
qandaydir 
xususiyatiga 
(almashinuv ionlari tarkibi, rN va boshqalar) asosan kiritib bo„lmasa, gruntga har 
xil  fizik  maydonlarning  ta‟sir  qilishiga  asosalangan,  birinchi  galda  elektrik  va 
haroratli  usullar  qo„llaniladi.  Birinchi  usulda  mustahkamlash  elektrkimyo  usuli 
bilan  bo„ladi,  ikkinchi  galda  amaldagi  vazifaga  bog„liq  bo„lib,  grunt  yoki 

---

177
 
 
kuydiriladi,  yoki  muzlatiladi.  Xususan  muzlatish  usuli,  suv  shimgan  qumlar  va 
oquvchan qumlarda shaxtali stvollarni va tonellarni qurishda foydalaniladi.