|
4.3. Dispers gruntlar
Donador (bog„lanmagan) gruntlar. Cho„kindi donador sementlashmagan
gruntlar nurash va denudatsiya jarayonlari ta‟sirida, fizik nurashning agentlarining
faolligi kimyo nurashni agentlariga nisbatan yuqori bo„lganda hosil bo„ladilar. Shu
sababli bu gruntlar guruhiga kiruvchi jinslar ikkita muhim xususiyatga ega: 1) ular
asosan nurash jarayonida kam o„zgargan tog„ jinslari va birlamchi minerallarning
donalaridan iborat bo„ladi va 2) quruq holatda jins donalari va minerallarning
ayrim zarralari orasidagi bog„liqlik yoki juda bo„sh, yoki amalda bo„lmaydi,
shuning uchun bu jinslarning ko„pchilik turlari sochiluvchan grunt kabi ko„riladi.
Ularning hamma turlari uchun ma‟lum umumiy muhandis-geologik
xususiyatlar tavsiflidir. Masalan, ko„pchilik hollarda ular katta g„ovakligi bo„lgan
yuqori g„ovaklikka ega, bu holat bunday gruntlarga katta suv o„tkazuvchanlik
xususiyatini beradi. Ularda ichki ishqalanish burchagi katta bo„ladi, statik yuk
ta‟sirida kam zichlashadi, aksincha, dinamik yuk ta‟sirida kuchli zichlashadi.
Bog„lanmagan gruntlar kerakli darajada quruq yoki nam holatlarida ham
inshootdan tushayotgan yukka yaxshi qarshi turadilar (ayrim hollardan tashqari).
Donador sementlashmagan gruntlar ikkita guruhga bo„linadi. Ulardan
birinchisi yirik donalilarni, ikkinchisi – mayda donali (qumli) gruntlarni
birlashtiradi.
Yirik donali gruntlar. Yirik donali gruntlar asosan o„lchami 2 mm dan katta
bo„lgan qirrali yoki burchakli donador, ko„pincha polimineral tarkibli donalardan
iborat bo„ladi. Bu donalar grunt tarkibining 50% dan ko„pini (havoda-quruq grunt
massasiga nisbatan) tashkil qiladi. Yirik donali gruntlar ulardagi donalarning
yirikli-giga nisbatan valunli (xarsangtosh) va toshli (glibali), galechnikli, chaqir
toshli, graviyli va dresvali turlarga bo„linadi.
178
Yirik donali gruntlar qalin (bir necha o„n metrgacha) allyuvial, prolyuvial
qatlamlar (birinchi galda sel yordamida hosil bo„lgan) va gravitatsiya (ko„chkilar,
ag„darmalar, ag„darma-ko„chkilar) yotqiziqlari bo„lgan tog„-buramali tumanlarda
keng tarqalgan. Xuddi shunday ular qadimgi platformani shitlari atrofida
rivojlangan. U yerda ular elyuvial, allyuvial, suv-muz, muz va gravitatsiya
yotqiziqlari kesimida yotadi. Yirik donali gruntlar ko„pincha har struktura-
tektonikli hududlardagi dengiz qirg„oqlari kesimlarida rivojlangan. Undan tashqari
ko„lli yirik donali gruntlar juda keng tarqalgan.
Bu gruntlarning granulometrik tarkibi tumanning geologiya-strukturali
holati, yuviluvchi jinslar tavsifi, yotqiziqlar genezisi bilan belgilanadi va har xil
bo„ladi. Tarkibi bo„yicha har bir ajratilgan turi bir xil yoki har xil bo„lishi mumkin.
Birinchisiga uncha ko„p bo„lmagan mayda donali to„ldiruvchilari bo„lgan, bir xil
bo„lmagan koeffitsiyenti qiymati kichik bo„lgan yirik donali gruntlar kiradi.
Ikkinchisiga – qumli, suglinokli yoki gilli to„ldiruvchilari bo„lgan gruntlar kiradi.
Qumli-gilli to„ldiruvchilarning bo„lishi yoki bo„lmasligi – yirik donali
gruntlarning muhim tavsifi hisoblanadi. Bu g„ovakliklarda to„diruvchilarning
borligi ularning hamma turdagi yirik donali gruntlarning muhandis-geologik
xususiyatlariga ta‟sir qilishini bildiradi. Agar ular tarkibida mayda donali
materiallar bo„lmasa, yuqori suv o„tkazuvchanlikka ega bo„ladi, bunda suvning
harakati turbulent ko„rinishida bo„ladi. To„ldiruvchisi bo„lgan yirik donali
gruntlarda suv o„tkazuvchanlik kam bo„lishi mumkin, uning qiymati
to„ldiruvchining o„zini tarkibi bilan aniqlanadi. To„ldiruvchini bo„lishi, ayniqsa
gilli bo„lsa, shuningdek yirik donali gruntlarning mustahkamligini kamaytiradi.
Shuning uchun yirik donali gruntlarni o„rganishda birinchi galda asosiy turi
sifatida to„ldiruvchisi bor yoki to„ldiruvchisi yo„q gruntli valunli (toshli),
galechnikli (chaqir tosh) va graviyli (dresva) gruntlarni ajratish kerak.
Yirik donali gruntlarda 40% dan ko„p (gruntning quruq-havodagi massasi
bo„yicha) qumli to„ldiruvchi bo„lganda (4.5-rasm) yoki 30% dan ko„p supesli,
suglinokli yoki gilli bo„lganda yirik donali gruntlar nomiga, ShNK II-15-07 ga
asosan to„ldiruvchining nomi va uni holati tavsifi keltiriladi.
179
Do'stlaringiz bilan baham: |
