A burxanov, O. Sattorqulov, G‗. Berdiyev, D. Eshpulatov mintaqaviy iqtisodiyot darslik

 
10.1. Mintaqaviy siyosat: kontseptsiya, turlari, obyektlar, 
subyektlar, amalga oshirish mexanizmi 
Har qanday mintaqa o‗ziga xos xususiyatlar bilan ajralib turadigan 
hududdir. O‗ziga xos xususiyatlar bir mamlakatni, jahon mintaqalarini 
(madaniyati va sivilizatsiya, madaniy va tarixiy, geosiyosiy, xalqaro 
siyosiy va hokazo) va mamlakatlar ichidagi hududlarni (ichki hududlar deb 
ataladi) o‗z ichiga olgan hududlarga ega.
Dunyo kabi ichki mintaqalar ularning rivojlanish sharoitlarining 
tengsizligi kabi xususiyatga ega.
Bu tengsizlik turli omillarga bog‗liq: demografik, ekologik, geosiyosiy, 
ijtimoiy-tarixiy, o‗tmishda mavjud bo‗lgan ayrim muammolar va albatta, 
tabiiy va iqlimiy. Masalan, O‗zbekiston hududlarini 2G‗3 qismini tashkil 
etadigan cho‗l va sahro hududlari odamlarning yashash tarzi uchun salbiy 
tabiiy sharoitlarga ega. Yoki Toshkent shahriga tutash bo‗lgan Toshkent 
viloyati potentsiali mamlakatimizda juda yuqori baholanadi. Mintaqaga xos 
bo‗lgan sharoitlar tengsizligi iqtisodiy rivojlanish darajasi, aholining sifati, 
aholining turmush darajasi boshqacha ekanligi bilan belgilanadi. Bu o‗z 
konstitutsiyalari bilan e‘lon qilingan eng kam miqdordagi davlatlar 
hududida ham hamma joyda bir xil qo‗llaniladi.

---

270
Ichki mintaqalarni rivojlantirish uchun sharoitlar tengsizligi davlat 
mintaqaviy siyosatining obyektiv asosidir.
Davlatning mintaqaviy siyosati
- mamlakatning siyosiy, iqtisodiy, 
ijtimoiy va ekologik rivojlanishini davlat, mintaqalar va mintaqalar 
o‗rtasidagi o‗zaro munosabatlarni aks ettiradigan keng ko‗lamli, 
mintaqaviy jihatdan boshqarish uchun faoliyat doirasi hisoblanadi.
Odatda, mintaqaviy siyosatning quyidagi turlari farqlanadi: iqtisodiy, 
ijtimoiy, demografik, ekologik, ilmiy-texnikaviy. 
Mintaqaviy siyosat - ishlab chiqarish kuchlarini yanada oqilona 
taqsimlashga, alohida hududlar rivojlanishidagi farqlarni bartaraf etishga 
yordam beradigan qonunchilik, ma‘muriy va ekologik tadbirlar tizimi. 
Ya‘ni, oxir-oqibat, mintaqaviy rivojlanishda muvozanatni ta‘minlash, 
hududiy nomutanosiblikni bartaraf etish asosiy maqsad qilib olinadi. Ushbu 
maqsad mintaqaviy siyosatda muayyan muvozanatni saqlashni talab qiladi: 
markazlashtirish va markazsizlashtirish, davlatchilik va avtonom, tabiiy 
farqlar va tartibga solish.
Hududiy rivojlanishni tartibga solish turli darajalarda - mahalliy, 
mintaqaviy va davlat tomonidan amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda 
mintaqaviy siyosatning davlatlararo darajasini (masalan, Evropa Ittifoqi) 
ajratish uchun barcha asoslar mavjud.
Mintaqaviy siyosatning obyekti sifatida mintaqa, aniqrog‗i, ijtimoiy-
iqtisodiy mintaqalar tushuniladi. Ushbu siyosat asosan ijtimoiy-iqtisodiy 
xususiyatdagi hududiy farqlarni yumshatishga qaratilgan. Mintaqaviy 
obyektlarni boshqarish orqali ularning ishlab chiqarish, ijtimoiy, pul-kredit, 
moliyaviy va boshqa sohalarini qo‗llab-quvvatlashga yo‗naltirilishi 
mumkin.
Mintaqaviy siyosat subyektlari mahalliy, mintaqaviy, davlat, davlatlar 
darajasida maxsus vakolatga ega organlardir. 
Mintaqaviy siyosatning vositalari har xil: moliyaviy (yordam, 
imtiyozlar, jarimalar va boshqalar), ma‘muriy (ruxsatnoma va taqiqlar), 
infratuzilma (birinchi navbatda yo‗llarni qurish).
Mintaqaviy siyosat mexanizmlari ham har xil. Ushbu siyosat 
hududlarda resurslarini taqsimlash ya‘ni birinchi navbatda, moliyaviy 
(maxsus), turli xil maxsus dasturlar (muammolar, maqsadlar) orqali amalga 
oshiriladi. 
Hududiy jihatdan farqlar deyarli barcha mamlakatlar uchun keng 
tarqalgan. Biroq, mintaqaviy siyosatning maqsad va vazifalari shuningdek 

---

271
uning shakllari va usullari hudularga to‗laligicha mos kelaveramaydi va 
juda keng chegaralarda o‗zgarib turadi.
Shunga qaramay, amalda deyarli barcha mamlakatlarda umumiy 
maqsadlar mavjud. Bu borada rus olimlari Yu.N. Gladkiy i A.I. Chistobaev 
quyidagi vazifalarni alohida ta‘kidlaydi:
- yagona iqtisodiy makonni yaratish va mustahkamlash hamda 
davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy va tashkiliy asoslarini ta‘minlash;
- 
mintaqalarning 
ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishi 
uchun 
shart-
sharoitlarning nisbiy tarzda taqsimlanishi;
- davlatlar uchun alohida strategik ahamiyatga ega bo‗lgan hududlarni 
ustivor rivojlanishi;
- tabiiy resurslardan maksimal darajada foydalanish, shu jumladan 
resurslar, hududlarning xususiyatlarini hisobga olish; 
- atrof-muhitni ifloslanishining oldini olish, hududlarni atrof-muhitni 
muhofaza qilish va boshqalar.