A burxanov, O. Sattorqulov, G‗. Berdiyev, D. Eshpulatov mintaqaviy iqtisodiyot darslik

9.2. Mahalliy hokimiyat organlarining vakolat va mas‘uliyati 
hamda mustaqilligini yanada oshirish 
Mamlakatimizdagi bugungi holat, mahalliy boshqaruvni tubdan isloh 
qilish zarurligini ko‗rsatmoqda. «O‗zbekiston Respublikasida ma‘muriy 
islohotlar kontseptsiyasi» qabul qilinishi ham bu boradagi ahvol nechog‗lik 
jiddiyligidan dalolatdir.
Kontseptsiyada mahalliy boshqaruvdagi asosiy subyekt – ijro organlari 
faoliyati islohotlarni to‗liq ro‗yobga chiqarishga, qo‗yilgan vazifalarni 
amalga oshirishga to‗sqinlik qilayotgani e‘tirof etildi va bu boradagi 
kamchiliklar, ularni bartaraf etish choralari belgilandi.
Davlatimiz rahbarining 2017 yil 22 dekabrdagi Oliy Majlisga 
Murojaatnomasida, davlat boshqaruvini markazlashtirishdan voz kechish 
zarurligi ta‘kidlanib, ko‗pgina vakolatlarni markazdan hududiy organlarga 
o‗tkazilishi zarurligi, buning uchun tuman, shahar, viloyat hokimliklarida, 
investitsiyalarni faol jalb etish bo‗yicha hokim o‗rinbosarlari lavozimi joriy 
etilgani ma‘lum qilingan edi.
Shuningdek, hududiy boshqaruv organlari rahbarlik lavozimiga 
tayinlash vakolati hokimlarga o‗tkazilgani, nomarkazlashtirish natijasi 
sifatida ko‗rsatildi.
Mahalliy ijro hokimiyati rahbarlarining mas‘uliyatini kuchaytirish, 
hokimning vakillik organlariga boshchilik qilish faoliyatiga barham berish 
uchun qo‗yilgan muhim qadamlardan biri sifatida 
O‗zbekiston 
Respublikasi Prezidentining 2018 yil 17 avgustdagi «Toshkent shahrida 
boshqaruvning alohida tartibini joriy etish bo‗yicha huquqiy eksperiment 
to‗g‗risida»gi farmonini ko‗rsatish mumkin.
Farmonda Toshkent shahar va uning tarkibidagi tumanlar hokimliklari 
boshqaruv apparatlari negizida hokim devonlarini tuzish, Toshkent shahar 
hokimligi huzuridagi ko‗plab komissiya, kengash va boshqalarni tugatish 
orqali hokim o‗rinbosarlarining vakolat va mas‘uliyatini kuchaytirish kabi 
chora-tadbirlar nazarda tutildi.
O‗zbekiston Prezidentining 2018 yil 28 dekabrdagi Oliy Majlisga 
Murojaatnomasida, zamonaviy oqilona boshqaruv tizimini joriy etish 
vazifasini qo‗yar ekan, mahalliy hokimiyat organlarining vakolat va 
mas‘uliyatini qayta ko‗rib chiqish, ularning mustahkamligini yanada 

---

259
oshirish, davlat boshqaruvi sohasida ijobiy natija berayotgan eksprimentni 
boshqa hududlarda ham joriy etish zaruratligi ta‘kidlandi. 
Mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyati va 
tarkibiy tuzilmalarining joriy holati. Tadqiqotlar hamda mutaxassis va 
ekspertlar bilan suhbatlar natijasi shuni ko‗rsatmoqdaki, «Mahalliy davlat 
hokimiyati to‗g‗risida»gi 1993 yil 2 sentyabrdagi qonun normalari eskirgan 
va hozirgi zamon talablariga mos kelmaydi. shuningdek, bu hujjat mahalliy 
boshqaruvni hozirgi zamon talablari darajasida tashkil etish va tashkiliy 
mexanizmlarini yaratishga imkon bermaydi.
Mahalliy boshqaruv organlari faoliyatida tizimli kamchiliklar sifatida 
quyidagilarni ajratib ko‗rsatish mumkin: 
- Mahalliy boshqaruv organlari faoliyatida qonun va qonunosti 
hujjatlari, ichki tartib-qoidalar asosida ish yuritish o‗rniga, yuqoridan 
ko‗rsatma berish tartibi shakllangan; 
- hokimliklarda hujjat almashinuvi eskirgan tizim asosida olib 
borilmoqda. Hokimlar, ijro hokimiyati tizimida, boshqaruvda asosiy rol 
o‗ynaydigan hokim o‗rinbosarlarini tanlash, lavozimga tayinlashda 
mustaqil emas.
- Boshqaruv organlari yuqoridan ko‗plab vazifalar yuklangani bois 
o‗zlarining funktsional vazifalarini to‗liq bajarish imkoniyatidan mahrum 
bo‗lmoqda. Hokimlik apparatida vazifalar taqsimoti qoniqarli darajada 
yo‗lga qo‗yilmagan (hatto ayrim tumanlarda huquqiy asoslari mavjud 
emas).
- Hokimlikda xodimlar qo‗nimsizligi mavjud. ortiqcha vazifalarning 
yuklanishi, normal dam olish, o‗z ustida ishlash, oilasi bilan shug‗ullanish 
uchun etarli vaqt mavjud emasligi tufayli xodimlar o‗z ishlaridan manmun 
emas (boshqacha aytganda, ularga motivatsiya etishmaydi). Moddiy 
manfaatdorlik past darajada (asosan quyi lavozimdagi xodimlarda).
Bu esa ish sifatiga ta‘sir qilmay qolmaydi, albatta.
2018 yil 12 sentyabr holatiga ko‗ra, Toshkent shahar Mirzo Ulug‗bek, 
Shayxontohur, Olmazor tumanlari va Toshkent viloyatining Bo‗ka, 
Namangan viloyatining Kosonsoy, Surxondaryo viloyatining Muzrabod, 
Qashqadaryo viloyatining Qarshi, Mirishkor tumanlari hokimliklari 
faoliyatini o‗rganish, Qoraqalpog‗iston Respublikasi shahar va tumanlari, 
viloyatlar, Toshkent shahri hokimlari o‗rinbosarlari, viloyat tashkiliy-
nazorat guruhi rahbari va tuman hokimlari uchun «Boshqaruv mahorati» 

---

260
bo‗yicha tashkil etilgan treninglar natijasida quyidagi muammo va 
kamchiliklar aniqlandi: 
47
1. Tuman hokimliklari faoliyati aniq rejaga asoslanmay tashkil 
etilmoqda. Tuzilgan «yo‗l xarita»laridagi vazifalar va muammolar 
shoshilinch hamda favqulodda shakllantirilgan bo‗lib, ularni amalda 
bajarish muddati va sifati talab darajasida emas. Jumladan: 
– topshiriqlarni muhim va nomuhimga ajratish hamda shu asosda 
ustuvorliklarni aniqlash, maqsadlarni belgilash malakasi sust; 
– vakolatlarni uzatish va topshiriqlarni taqsimlash ko‗nikmalari 
shakllanmaganligi; 
– rejadagi ishlar o‗rniga ko‗plab rejalashtirilmagan topshiriqlarning 
berilishi va bajarilishi tufayli hokimlarda rejalarni keraksiz deb hisoblash 
ko‗nikmasi shakllanib qolgani; 
– viloyat hokimi o‗rinbosarlari va tuman hokimlari tomonidan ish 
yuklamasini taqsimlashda ijro uchun ketadigan vaqtning noto‗g‗ri 
belgilanishi natijasida ishlar sifatsiz bajarilmoqda; 
– hokimlar aksariyat hollarda kundalik ishlarni bajarganligi bois, 
hududlarni rivojlantirishning istiqboldagi va muammolarni hal qilishning 
strategik rejalarini ishlab chiqishga etarli darajada e‘tibor qaratmasliklari 
kuzatildi.
Hokimliklarda hujjatlar bilan ishlashning eskirgan tizimi amalda 
bo‗lib, bugungi kun talablariga javob bermaydi. O‗rganish natijasida 
barcha hokimliklarda elektron hujjat almashinuv tizimidan foydalanish past 
darajada tashkil etilgani aniqlandi (masalan, Surxondaryo viloyati, 
Muzrabot tumanida topshiriqlar ijrosini ta‘minlashda elektron hujjat 
aylanish tizimi mavjud emas). Hokimliklarning hozir ishlab turgan elektron 
hujjat almashinuv tizimida hujjatlarning ijrosi va topshiriqlarni nazorat 
qilish hamda monitoringini olib borish elementlari shakllantirilmagan. 
Zamonaviy to‗liq elektronlashtirilgan axborot almashinuv tizimini joriy 
etishga tumanlarning moliyaviy imkoniyatlari etmaydi. Hujjat almashinuv 
tizimida qo‗l mehnatining ulushi katta bo‗lib, ba‘zi tuman hokimliklarida 
hujjatlarni ijro etish intizomiga rioya etilmaydi.
2. Hokimliklar xodimlarining soni kelib tushayotgan murojaatlarni 
ko‗rib chiqish va yuqoridan topshiriq hamda vazifalarni bajarish uchun 
47
D. Raximova, O. Xusanov. Mahalliy hokimiyat organlarining vakolat va mas‘uliyatini qayta ko‗rib chiqish hamda mustaqilligini 
yanada oshirish. O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasini o‗rganish va keng jamoatchilik
o‗rtasida targ‗ib etishga bag‗ishlangan Ilmiy-ommabop qo‗llanma. Toshkent «Ma‘naviyat» 2019 y.

---

261
etarli emas. Hokim va uning o‗rinbosarlari faoliyati, asosan, murojaatlar 
bilan ishlashga qaratilmoqda. Masalan, shayxontohur tumani hokimiga 
2018 yilning birinchi yarmida 976 ta, o‗rinbosarlariga esa 1239 ta 
murojaat, Namangan viloyati kosonsoy tumani hokimligiga esa jami 2601 
ta murojaat, Qashqadaryo viloyati Qarshi tumani hokimligiga 262 ta 
topshiriq va jismoniy va yuridik shaxslardan 1081 ta murojaat, 
Surxondaryo viloyati Muzrabot tumani hokimligiga 6917 ta murojaat va 
topshiriqlar kelib tushgan. Bundan tashqari hokimga puxta o‗ylanmagan 
topshiriqlarning berilishi ham uchraydi. Toshkent viloyati Bo‗ka tuman 
hokimi tajribasi o‗rganilganda hokimiyatning yuqoridan beriladigan 
topshiriqlar ijrosini ta‘minlashga asosiy e‘tibor qaratishga obyektiv 
sabablarga ko‗ra imkoni yo‗qligi aniqlandi. Tuman hokimining birinchi 
o‗rinbosari misolida ko‗rilsa, unga kuniga o‗rtacha 20 ga yaqin yozma 
topshiriq beriladi. Barcha hokimliklarda topshiriqlarning yuqori sifatda va 
o‗z vaqtida bajarilishiga quyidagi omillar salbiy ta‘sir ko‗rsatayotgani 
aniqlandi: – ba‘zi topshiriqlar kechikib kelgani uchun o‗z vaqtida ijrosi 
ta‘minlanmaydi; – mazkur topshiriqlarning hammasini bir vaqtda bajarish 
uchun xodimlar soni cheklangan; – topshiriqlarni bajarishda hokimiyatda 
ishlayotgan kadrlarning salohiyati etarli emas; – ba‘zi topshiriqlarni 
bajarishda vakolatlar etarli darajada emas;
– aksariyat hollarda topshiriqlarga tegishli davlat boshqaruvi organlari 
tomonidan bajarish imkonsiz bo‗lgan muddatlar qo‗yiladi va u bevosita 
ijrochiga etib kelishida bir qator bosqichlardan o‗tadi (yuqori davlat 
organlari viloyat hokimiyatiga, u erda devondan ro‗yxatdan o‗tib rahbarga 
viza uchun yuboriladi, rahbar viza qo‗yib, masalani tegishliligiga qarab 
o‗rinbosarga chiqaradi, tegishli viloyat hokimining o‗rinbosari uni tuman 
va shahar hokimliklariga ijro uchun yuboradi, tegishli tuman va shahar 
hokimligining devonxonasida ro‗yxatdan o‗tgach, tegishli hokimga 
kiritiladi, hokim masalaga bevosita mas‘ul bo‗lgan tegishli o‗rinbosariga 
chiqaradi, o‗rinbosari masalani tegishli tashkilotga chiqaradi). Bu esa 
yuqoridan berilayotgan topshiriqlarning o‗z vaqtida bajarilishiga salbiy 
ta‘sir ko‗rsatadi. Bo‗ka tumani hokimligida 7 ta o‗rinbosar bo‗lib, har 
bittasida bittadan mutaxassis faoliyat olib bormoqda. Yuqoridan 
berilayotgan topshiriqlarni samarali bajarish uchun shtat etarli emas. 
natijada, ba‘zi topshiriqlarning ijrosi bajarilmasdan qoladi yoki juda past 
sifatda bajariladi.

---

262
3. Hokim va uning o‗rinbosarlariga ko‗plab funktsiya va vazifalar 
yuklangan. Masalan, Mirzo Ulug‗bek tumani hokimi, uning o‗rinbosarlari, 
tashkiliy nazorat guruhining rahbari va voyaga etmaganlar ishlari bo‗yicha 
komissiyasi kotibiga 510 ta dan ortiq funktsiya va vazifalar yuklangani 
aniqlandi. shulardan 256 tasi bevosita ularning funktsional majburiyatlari 
bo‗lib, qolgan 204 tasi yuqori turuvchi organlarning protokol topshiriqlari 
bilan yuklatilgan. namangan viloyati kosonsoy tuman hokimining jami 
bajarayotgan funktsiyalari va vazifalarining soni 34 ta, tuman hokimining 
o‗rinbosarlari va tashkiliy nazorat guruhi rahbarining bajarayotgan 
funktsiyalari va vazifalarining soni 240 ta. Ulardan bevosita 125 tasi 
funktsional majburiyatlar, yuqori tashkilotlarning protokol topshiriqlari 
bilan yuklatilgan. Surxondaryo viloyati Muzrabot tumani hokimi, uning 
o‗rinbosarlari va tashkiliy nazorat guruhi rahbarining jami bajarayotgan 
funktsiyalari va vazifalarining soni 172 ta, shundan yuqori tashkilotlarning 
protokol topshiriqlari bilan yuklatilgani 44 tani tashkil etadi. Ushbu holat 
hokim va uning o‗rinbosarlari funktsiya va vazifalarini optimallashtirish, 
ularni bajarish uchun etarli mehnat resrurslari bilan ta‘minlashni taqazo 
qiladi. Bunday holatning vujudga kelishiga O‗zbekiston Respublikasi 
Prezidentining 2016 yil 22 dekabrdagi PQ-2691-son qaroridan kelib chiqib, 
tumanlarda 
hokim 
o‗rinbosarlari, hokimlik apparatining boshqa 
xodimlarining vazifa va funktsiyalari yagona hujjat shaklida qabul 
qilinmaganligi 
sabab 
bo‗lmoqda. 
Masalan, 
Toshkent 
shahrining 
o‗rganilgan tumanlarida bunday hujjatlar qabul qilinmagani aniqlandi 
(Shayxontohur tumani bundan mustasno).
4. Hokimlik xodimlarida hujjatlar bilan ishlash va topshiriqlarni 
mahalliy xususiyatga moslashtirish, ijroni samarali tashkil etish, chet 
tillarini bilish va shunga o‗xshash ko‗nikma hamda bilimlar etarli emas. 
Ayniqsa chet el investorlarini jalb etishda va ular bilan muloqat qilishda 
xorijiy tillarni biladigan xodimlarga ehtiyoj katta. shu bilan birga, 
hokimlikda tartibsiz ish vaqtining mavjudligi yuqori salohiyatli kadrlarni 
jalb qilishga jiddiy ta‘sir ko‗rsatmoqda. Masalan, Toshkent shahri 
tumanlarining barchasida kommunal, qurilish, kommunikatsiya sohasidagi 
mutaxassislarga ehtiyoj kattaligi sezilmoqda.
5. Ba‘zi topshiriqlarni bajarish uchun hokimliklarda vakolatlar kamligi 
pand bermoqda. Vazirlik yoki boshqa davlat boshqaruvi organi hududiy 
tuzilmasiga tegishli bo‗lgan topshiriq yoki funktsiyalarni bajarishda yo‗l 
qo‗yilgan kamchiliklar uchun o‗sha tashkilot rahbarlariga tuman 

---

263
hokimining to‗g‗ridan-to‗g‗ri chora qo‗llash vakolati bo‗lmagani sababli 
topshiriqlar to‗liq bajarilmay qolmoqda. Misol tariqasida, qo‗shimcha soliq 
manbalarini aniqlash va soliq bazasini ko‗paytirishga qaratilgan topshiriqni 
olaylik. Hududda mazkur topshiriq ijrosini ta‘minlashni tuman hokimligi 
tuman soliq inspektsiyasi zimmasiga yuklaydi, biroq inspektsiya ushbu 
topshiriqni bajarishda kamchilikka yo‗l qo‗ysa, uning rahbariga hokimiyat 
to‗g‗ridan to‗g‗ri hech qanday ta‘sir chorasini qo‗llay olmaydi. Bu esa o‗z 
navbatida berilayotgan topshiriqlarning samarali ijrosini ta‘minlashga 
to‗siq bo‗lmoqda. shuningdek, investorlarni jalb etish va ular uchun 
infratuzilmani tashkil etish borasida ham hokimliklarning etarlicha vakolati 
mavjud emas.
6. Hokimliklar faoliyatida qarorlar qabul qilish amaliyoti ham yaxshi 
yo‗lga qo‗yilmagan. Yuqorida aytilgan treninglar natijasida hokimliklar 
tomonidan qarorlar qabul qilishda quyidagilar ma‘lum bo‗ldi: 
– qarorlarning strategik ahamiyati hisobga olinadi, biroq amaliyotga 
joriy etish masalasi e‘tibordan chetda qolaveradi; 
– tuman miqyosidagi muammolarning hal qilinishida murakkab 
markazlashgan tizim mavjud bo‗lib, muammolarni hal qilishda «tuman 
hokimligi – viloyat hokimligi – vazirlik va idoralar» hamkorligi tizimi 
to‗g‗ri yo‗lga qo‗yilmagan; 
– viloyat va tuman hokimliklarida «nomarkazlashtirishga oid 
munosabatlar algoritmi» ishlab chiqilmagan; 
– tuman hokimlari tomonidan umumiy mazmundagi va bir xil 
yechimga asoslangan (shablon), hududning o‗ziga xos xususiyatlarini 
hisobga olmagan holda qarorlar qabul qilinishi odatiy holga aylangan; 
– qaror loyihasini manfaatdor tashkilotlarga kelishish uchun yuborish 
amaliyoti yo‗lga qo‗yilmagan, shuningdek, vazifalarni to‗g‗ri taqsimlash, 
ularning ijrosi, moliyaviy manbalar bilan ta‘minlash va nazorat qilish 
faoliyati inobatga olinmaydi; 
– viloyat va tumanlar hokimliklarining veb-saytlarini yuritish va 
ularning investorlar uchun jozibadorligini oshirish xususidagi ko‗nikmalar 
shakllanmagan. shuningdek, hokimliklarda yuridik xizmat qoniqarli 
darajada tashkil etilgan deb bo‗lmaydi. Qabul qilingan qarorlarning 
huquqiy ekspertizasi va ularning qonunchilikka mos kelishi talab darajasida 
emas. Misol tariqasida, 2018 yil sakkiz oyi natijasiga ko‗ra, Toshkent 
viloyati prokuraturasi tomonidan viloyatdagi tuman va shahar hokimlari 
qarorlarini bekor qilish yuzasidan 325 ta protest keltirilgan. Harakatlar 

---

264
strategiyasining beshta ustuvor yo‗nalishi orasida «Davlat va jamiyat 
qurilishi tizimini takomillashtirishning ustuvor yo‗nalishlari» ahamiyati 
jihatidan yetakchi bo‗lib, uning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi qolgan 
to‗rtta yo‗nalishni amalga oshirishga to‗g‗ridan-to‗g‗ri ta‘sir qiladi. Davlat 
va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirishda – davlat boshqaruvini 
markazlashtirishdan chiqarish ko‗rsatmasi alohida ahamiyatga ega. 
Haqiqatan ham hozirgi kunda davlat boshqaruvi markazlashgan bo‗lib, bu 
mahalliy davlat boshqaruv rolining pasayishiga olib kelgan, natijada 
mahalliy boshqaruv organlarining mustaqilligi chegaralangan, bu esa 
ularning mas‘uliyatsizligini keltirib chiqargan. Mazkur omillardan kelib 
chiqib, mahalliy davlat va boshqaruv organlari faoliyati va tarkibiy 
tuzilmalarini takomillashtirish bo‗yicha quyidagi taklif va mulohazalarni 
bildirish mumkin: «Mahalliy davlat hokimiyati to‗g‗risida»gi qonunni 
qayta ishlab chiqish, unda o‗tkazilayotgan eksperimentlar natijalaridan 
foydalanish va qonun loyihasini keng muhokamadan o‗tkazib qabul qilish;
«Ma‘muriy islohotlar kontseptsiyasi»da ko‗rsatilgan kamchiliklarni 
bartaraf etish chora-tadbirlari haqida «yo‗l xaritasi»ni ishlab chiqish, 
kontseptsiyada belgilangan vazifalarni bajarishni kechiktirmaslik, ayniqsa 
«nomarkazlashtirish» jarayonini puxta o‗tkazish; mahalliy davlat 
hokimiyati 
organlari 
faoliyati 
ochiqligi 
(shaffofligi)ga 
erishish, 
jamoatchilik nazoratining samarali usullarini joriy qilish, ularni amalga 
oshirish mexanizmlarini yaratish; Xalq deputatlari kengashlarining 
faoliyatini jonlantirish, deputatlar faolligini oshirish, buning uchun ularni 
rag‗batlantirish choralarini ko‗rish, manfaatdorlikni ta‘minlash maqsadga 
muvofiqdir.