A burxanov, O. Sattorqulov, G‗. Berdiyev, D. Eshpulatov mintaqaviy iqtisodiyot darslik

 
10.3. O‗zbekistonda mintaqaviy siyosatni rivojlantirishning o‗ziga 
xos xususiyatlari 
Ayni vaqtda mamlakatimiz bosib o‗tgan taraqqiyot yo‗lining chuqur 
tahlili, bugungi kunda jahon bozori kon‘yunkturasi keskin o‗zgarib, 
globallashuv sharoitida raqobat tobora kuchayib borayotgani davlatimizni 
yanada barqaror va jadal sur‘atlar bilan rivojlantirish uchun mutlaqo 
yangicha yondashuv hamda tamoyillarni ishlab chiqish va ro‗yobga 
chiqarishni taqozo etmoqda. 
Xususan, O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning
2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli 
Farmoni bilan tasdiqlangan
  
«2017 — 2021 yillarda O‗zbekiston Respublikasini rivojlantirishning 
beshta ustuvor yo‗nalishi bo‗yicha Harakatlar strategiyasi»ning 3-ustivor 
yo‗nalishida 
iqtisodiyotni 
yanada 
rivojlantirish 
va 
liberallashtirishga yo‗naltirilgan 
- 
makroiqtisodiy 
barqarorlikni 
mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o‗sish sur‘atlarini saqlab qolish, milliy 
iqtisodiyotning 
raqobatbardoshligini 
oshirish, 
qishloq 
xo‗jaligini 
modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini 
kamaytirish bo‗yicha institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish, 
xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada 
kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag‗batlantirish, 
hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali 

---

275
mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni 
faol jalb etish ustivor vazifa sifatida belilab qo‗yilgan
48
. 
Globallashuv va ko‗p ukladli iqtisodiyot sharoitida iqtisodiy 
tizimlarning 
rivojlanishining 
hududiy 
jihatlari 
o‗rni mintaqaviy 
rivojlanishdagi 
ijtimoiy-iqtisodiy 
muvozanatdan 
kelib 
chiqadigan 
makroiqtisodiy va mega darajasida o‗sib bormoqda. Bir tomondan, 
globallashish - resurslarni samarali ishlatish va jamiyat ehtiyojlarini 
maksimal darajada qondirish uchun turli mamlakatlarning harakatlarini 
(sarmoya, mehnat, tabiiy va hokazo) birlashtiruvchi jarayon, bu esa xalqaro 
ekspluatatsiyaga olib keladigan resurslarning beg‗araz harakatini anglatadi. 
Bundan tashqari, ushbu resurslardan maksimal darajada foydalanishni 
ta‘minlaydigan mega-korporatsiyalar korporatsiyalarning miqyosiga katta 
ta‘sir ko‗rsatadi. Ko‗plab mamlakatlar hududlarida giper-urbanizatsiya, 
markazlashtirilgan tendentsiyalar, atrof-muhit muammolari, depressiya 
sharoitida ishlab chiqarish va ishsizlikning o‗sishi mintaqaviy rivojlanishni 
boshqarishga ilmiy asoslangan yondashuvni talab qiladi. 
Zamonaviy mintaqaviy iqtisodiy siyosat sanoat korxonalari joylashgan 
joyni, avvalo, muayyan hududning barqaror afzalliklarini hisobga olgan 
holda 
(hududiy 
xarajatlar, 
mehnat, 
aholi 
punktlarini 
to‗plash, 
infratuzilmaning mavjudligi, xizmat ko‗rsatish va tarqatish hududlari va 
boshqalar) hisobga olinishi kerak.
Daromadni maksimal darajada oshirish uchun mikroekonomik 
omillarni 
hisobga 
olgan 
holda 
ishlab 
chiqarish 
xarajatlarini 
minimallashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. 
Shu bilan birga tarmoqlar va tashqi savdoning barcha zarur resurslar 
bilan o‗zaro munosabatini hisobga olish kerak. Har bir iqtisodiy hudud 
mintaqalararo raqobat tufayli o‗z chegaralari bilan bir xil bozor bo‗lishi 
kerak. Ayrim izolyatsiya qilingan sanoat korxonasini emas, balki bir-biriga 
bog‗liq bo‗lgan korxonalarni hisobga olish kerak. Bu nazariy yo‗nalish 
o‗zgarmaydigan narxlarni, ijara, talab va taklif funktsiyalarini va 
dinamikaning elementlarini hisobga olgan holda daromadlarni maksimal 
darajada oshirish uchun xarajatlarni minimallashtirish (nafaqat transport, 
balki ishlab chiqarish) bilan ham tavsiflanadi. Hududiy iqtisodiy 
48
O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni bilan 
tasdiqlangan ―2017 — 2021 yillarda O‗zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‗nalishi bo‗yicha 
Harakatlar strategiyasi‖ 

---

276
muvozanat modellari asosida joylashtirishning umumiy nazariyasini 
yaratish zaruriyati yuzaga keladi. 
O‗zbekistonda mintaqaviy siyosat, birinchi navbatda, mintaqalarning 
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tartibga solish, mintaqaviy farqlarni 
kamaytirishga qaratilgan. Ushbu siyosatni amalga oshirish vositalariga 
quyidagilar kiradi: mahalliy byudjetlarni moliyalashtirishning mavjud 
tizimi, davlat maqsadli ijtimoiy dasturlari, davlatning investitsiya siyosati, 
kam rivojlangan, mehnat resrslari ortiqcha hududlarga yo‗naltirilgan 
shuningdek, yangi transport kommunikatsiyalari, hududiy ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish dasturlarini yaratish. 
Ko‗p ukladli iqtisodiyot sharoitida bozor munosabatlarini shakllantirish 
va rivojlantirishda iqtisodiy islohotlarni ilmiy asoslash zarur. 
Zamonaviy xo‗jalik boshqaruvi sharoitida iqtisodiy rivojlanish hududiy 
jihatlari hisobga olishni talab qiladi. 
Radikal iqtisodiy islohotlarni ilmiy asoslash uchun mintaqaviy 
iqtisodiyot alohida ahamiyatga ega. Bozor munosabatlari sharoitida milliy 
iqtisodiyotni rivojlantirish zaruriyati iqtisodiy hududlar o‗rtasidagi 
tengsizliklarni keltirib chiqaradi. 
Hududiy depressiyaga uchragan iqtisodiy hududlarda ishsizlikning 
oshishi, ishlab chiqarishdagi pasayish, aholining giper-urbanizatsiyasi va 
jiddiy ekologik muammolarga olib keladi. 
Shuning uchun bozor munosabatlari sharoitida ishlab chiqarishni 
iqtisodiy va ijtimoiy omillarni hisobga olgan holda tashkil etish zaruriyatini 
keltirib chiqaradi. 
Iqtisodiy mintaqalarning ishlab chiqarishni tashkil qilish va ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishi ishlab chiqarish kuchlarining ishlab chiqarish 
munosabatlariga muvofiqligi, iqtisodiyotning hududiy tuzilmasini va 
umuman respublikada iqtisodiyotni hududiy tashkil qilishni yaxshilashga 
hissa qo‗shish bilan strategik pozitsiyalarni rivojlantirishni talab qiladi. 
Ishlab chiqarish va iqtisodiyotning iqtisodiy hududlarida rivojlanishi 
asosan davlatning iqtisodiy siyosatiga bog‗liqdir. O‗z navbatida esa, 
davlatning mintaqaviy siyosati iqtisodiy hududlar siyosati bilan o‗zaro 
bog‗liqdir. 
Respublikaning mintaqaviy siyosati ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning 
milliy strategiyasining ajralmas qismi bo‗lib quyidagi asosiy yo‗nalishlarni 
qamrab oladi: 

---

277
- iqtisodiy rivojlanishning hududiy jihatlarini va mintaqaviy iqtisodiy 
darajasini belgilash; 
- yangi maydonlarni, resurslarni va ishlab chiqarishni rivojlantirish; 
- milliy iqtisodiy masalalarni hal etishni ta‘minlash: 
- davlatning demografik va agrar siyosatini hisobga olgan holda 
mintaqaviy jihatdan mintaqaviy siyosatni takomillashtirish; 
Mintaqaviy siyosatning asosiy vazifasi mamlakatning mintaqaviy 
siyosatidan kelib chiqishi kerak. Ushbu siyosat quyidagi elementlardan 
iborat bo‗lishi kerak: 
- iqtisodiy hududning rivojlanmagan hududlarini rivojlantirish va 
ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish; 
mahalliy hom ashyo bazasida ishlovchi yangi sanoat tarmoqlarini 
shakllantirish; 
- iqtisodiy hududni rivojlantirish uchun zarur ijtimoiy-iqtisodiy 
sharoitlarni ta‘minlash; 
Bunday yondashuv bilan faqat iqtisodiy hududni tashkil etish 
iqtisodiyotni rejalashtirilgan rivojlanishiga erishishi mumkin. 
Respublikamizda milliy va mintaqaviy siyosati muntazam ravishda 
olib borilmoqda va albatta bu juda muhimdir. 
O‗zbekistonning keng hududi mavjud va iqtisodiy hududlar tabiiy-
geografik, ijtimoiy-demografik, iqtisodiy tabiat jihatidan farq qiladi va bu 
har bir iqtisodiy hududga alohida yondashishni talab qiladi. 
Ushbu muammolarni hal qilish uchun quyidagilarni bajarish talab 
etiladi: 
1. Ishlab chiqarishning tarmoq tuzilmalarini iqtisodiy isloh qilishda har 
bir iqtisodiy hududning o‗ziga xos xususiyatlarini hisobga olish. 
2. Hududlararo iqtisodiy munosabatlarni optimallashtirish, mavjud 
muvozanatlarning, ayniqsa, iqtisodiy agrar hududlarni qayta tiklash yo‗li 
bilan optimallashtirish. 
3. Shahar va qishloq hayoti o‗rtasidagi ijtimoiy ziddiyatlarni 
yumshatish. 
4. Tabiiy va mehnat resurslarini yanada to‗liqroq rivojlantirish uchun 
talab va takliflar qonunchiligida ishlab chiqarishni topish va rivojlantirish. 
5. Iqtisodiy hududlarning mahalliy tabiiy resurslarini hisobga olgan 
holda yangi sanoat loyihalarini ilmiy jihatdan oqilona va oqilona 
joylashtirish. 

---

278
Zamonaviy sharoitda mintaqaviy siyosatning ahamiyati oshib 
bormoqda. Buning sabablari: 
- iqtisodiy hududlarning o‗ziga xos xususiyatlariga asoslangan 
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda nafaqat ichki, balki tashqi omillarni 
hisobga olish zarurligi; 
- ishlab chiqarish va iqtisodiy tizimlarni isloh qilishning mustaqillik va 
nomutanosibligi, iqtisodiy hududlarni ham iqtisodiy hududlarda, ham butun 
mamlakat miqyosida parchalanishi; 
iqtisodiy hududlarni oziq-ovqat, xom-ashyo, sanoat va texnik 
maqsadlarda yetkazib berishga bog‗liqligi, ya‘ni o‗z-o‗zini ta‘minlash va 
o‗zini 
o‗zi 
boshqarishning 
mavjud 
cheklangan 
imkoniyatlari 
Respublikaning iqtisodiy hududlarida mintaqaviy siyosatning asosiy 
vazifasi shaharlardagi barcha ijtimoiy va ijtimoiy-maishiy sharoitlarda 
shahar hayotining keng taraqqiyoti bo‗lishi kerak qishloq aholi 
punktlarining barcha turlarida. 
Shunday qilib, mintaqaviy siyosatda diqqat yangi hududlarni qurish va 
rivojlantirishga eski hududlarning depressiv holatini barqarorlashtirishga va 
ularni bartaraf etishga o‗tishga to‗g‗ri keladi. Bu ijtimoiy-iqtisodiy 
vaziyatni yaxshilashga olib keladi
49
.
Iqtisodiy mintaqada tarkibiy o‗zgarishlarni o‗z vaqtida amalga oshirish 
mintaqalarda ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishni, mehnat bozorida 
ahvolini yaxshilashni va eksportni oshirishga, jahon va ichki narxlarda 
farqlarni va tashqi iqtisodiy faoliyatda rag‗batlarni qo‗llashni ta‘minlaydi. 
Globallashuv jarayonida iqtisodiy taraqqiyotning hududiy jihatlarining 
roli va ahamiyati ortib bormoqda, kapital, mehnat va tabiiy resurslardan 
samarali foydalanish va jamiyat ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish 
uchun turli mamlakatlar yaqinlashmoqda. 
Viloyat iqtisodiyoti mehnat resurslarini, hududiy xarajatlarni, 
infratuzilmani va sotishni hisobga olgan holda, ishlab chiqarish 
korxonalarining joylashgan joylarini hisobga olishi, daromadni maksimal 
darajada oshirish uchun ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirish va 
sanoat va tashqi savdo o‗rtasidagi munosabatlarni hisobga olish zarur. 
Iqtisodiy hududlar o‗z chegaralari bilan bozor bo‗lib, mintaqalararo 
raqobatni shakllantirishi kerak. 
49
 
www.grandars.ru
 Osobennosti regionalnoy politiki. 

---

279
Masalan, O‗zbekistonda mintaqaviy siyosatning asosiy maqsadi 
mintaqaviy farqlarni kamaytirish va mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanish darajasini kamaytirishdir. Ushbu siyosatni amalga oshirish 
uchun muhim vositalari quyidagilardir: 
- davlat maqsadli ijtimoiy dasturlari; 
- kam rivojlangan hududlarga yo‗naltirilgan davlat investitsiya siyosati; 
- yangi transport kommunikatsiyalarini yaratish; 
- ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish hududiy dasturlari 
2008 
yildan 
buyon 
mamlakatdagi 
tarkibiy 
o‗zgarishlarda 
mintaqalarning roli sezilarli darajada oshdi. Hududlarning iqtisodiy 
salohiyati va raqobatbardoshligini oshirish bo‗yicha qator chora-tadbirlar 
amalga oshirildi. Ilgari ishlab chiqarish individual markazlarda to‗plangan 
bo‗lsa, hozirda mamlakatning boshqa hududlariga ham alohida e‘tibor 
qaratilib ushub hududlarda ham ishlab chiqarish bosqichma-bosqich 
kengayib bormoqda.
O‗zbekistonda hududiy va sanoat siyosati doirasida amalga oshirilgan 
chora-tadbirlar tufayli 2003 yildan buyon hech bir viloyat YaIM o‗sish 
sur‘atlarini pasayishiga yo‗l qo‗ymadi. Xususan, 2018 yilda 2017 yil bilan 
solishtirganda 5,1%ga o‗sishga erishildi. Maqsadli mintaqaviy dasturlarni 
amalga oshirish natijasida Qoraqalpog‗iston Respublikasi, Namangan, 
Surxondaryo, Jizzax, Andijon va Samarqand viloyatlarida jadal sur‘atlarda 
o‗sish ta‘minlandi.
Mintaqaviy siyosatni amalga oshirishda mintaqalarning rivojlanishini 
(hududlararo 
tabaqalanishni) 
iqtisodiy 
o‗sishning «nuqtalari» va 
«qutblarini» rag‗batlantirishga asoslangan polarizatsiyalashgan rivojlanish 
siyosatiga yo‗naltirish konsepsiyasiga o‗tadi. Ushbu siyosatning asosiy 
vositalari erkin industrial-iqtisodiy zonalar (EIIZ), erkin iqtisodiy zonalar 
(EIZ), kichik sanoat zonalarini (KSZ) yaratish, yirik investitsiya 
loyihalarini amalga oshirish va boshqalarni kiritish mumkin. 
Ilmiy-texnikaviy taraqqiyot 
va davlatlararo va mintaqalararo 
raqobatning kuchayishi sharoitida O‗zbekiston Respublikasi va uning 
hududlarini ilm-fan va ilg‗or texnologiyaning yutuqlarini ishlab 
chiqarishga kiritish, raqobatbardoshlikni oshirish, turmush darajasini 
oshirish juda muhimdir. Ushbu muammoni hal etishga ko‗maklashadigan 
keng ko‗lamli chora-tadbirlar qatorida «Erkin iqtisodiy zona» («Erkin 
iqtisodiy zona») nomi berilgan maxsus hududiy tuzilmalarga alohida o‗rin 
berilmoqda. EIZ – bu mahalliy va xorijiy ishbilarmonlar uchun iqtisodiy, 

---

280
ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, ilmiy-texnikaviy, tashqi iqtisodiy 
mintaqada va va boshqa vazifalarni umuman mamlakatni iqtisodiy 
rivojlanishiga hissa qo‗shadigan maxsus, qulay iqtisodiy sharoitga ega 
cheklangan hududdir (shahar yoki uning bir qismi, dengiz porti, aeroport va 
hokazo). 
Dunyoning 
deyarli 
barcha 
mamlakatlarida, 
shu 
jumladan 
O‗zbekistonda, erkin iqtisodiy hududlar mintaqaviy siyosatning samarali 
vositasi sifatida qo‗llaniladi. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarga 
ajratilgan strategik maqsad va vazifalar sifatida yangi va yuqori 
texnologiyalar asosida ishlab chiqarishni rivojlantirish, eksportni 
kengaytirish va iqtisodiy rivojlanish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish 
uchun mahalliy va xorijiy sarmoyalarni jalb qilish alohida o‗rin tutadi. 
Erkin iqtisodiy zonalar respublikaning ilmiy-innovatsion va investitsiya 
siyosatining elementi hisoblanib, ular iqtisodiyotni boshqarishning yangi 
mexanizmlarini, innovatsion, resurslarni tejaydigan, ijtimoiy yo‗naltirilgan 
xususiyatlarini belgilovchi ustuvor tarmoqlar va sohalarni rivojlantirishga 
investitsiyalarni jalb etish imkoniyatlarini sinab ko‗rishlari mumkin. 
So‗nggi yillarda O‗zbekistonning mintaqaviy siyosatini amalga 
oshirishning 
o‗ziga 
xos 
xususiyati 
mintaqalararo 
farqlashni 
«ixtisoslashtirilgan rivojlanish» modeliga moslashtirish konseptsiyasidan 
iboratdir. Asaka va Samarqand shaharlaridagi avtomobil zavodlari, 
Sho‗rtan gaz-kimyo majmuasi, Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, Navoiy, 
Angren, Jizzax va boshqa EIZlar O‗zbekistonda jadal sur‘atlarda o‗sib 
borayotgan yangi hududlarga aylandi.