A. A. Xashimov, M. M. Mirxaydarov elektr yuritma

 
3.4 - rasm. Asinxron motorni almashtirish sxemasi. 
Rostlanmaydigan elektr yuritmani tahlil qilish uchun bu sxemani 
soddalashtirishimiz mumkin. Buning uchun magnitlanish konturini motor 
qisqichlariga o‗tkazamiz. Soddalashtirilgan П simon sxema bu 3.4 - rasmda 
keltirilgan. Bu sxemadan kelib chiqib, rotor tokini aniqlaymiz: 

---

67 
I’
2
= 
(3.19) 
bunda 
x
k
=x
1
+x
1
2n
– qisqa tutashuv induktiv qarshiligi 
Rotor tokining aktiv tashkil etuvchisi quyidagicha bo‗ladi: 
I'
2a
= 
(3.20) 
(3.10) hamda (3.20)ni (3.4) formulaga qo‗yib asinxron motor momenti 
ko‗rinishini topamiz: 
M
= 
(3.21) 
Bu ko‗rinish asinxron motorning mexanik xarakteristikasi 
S=f(M)
ni aks 
ettiradi. 
Chulg‗amlari qisqa tutashtirilgan faza rotorli asinxron motorning
xarakteristikasi 3.5 - rasmda keltirilgan. 
3.5 - rasm. Chulg‘amlari qisqa tutashtirilgan faza rotorli
asinxron motorning 
taxminiy mexanik (1) va elektromexanik (2) xarakteristikalari. 

---

68 
Shu joyda motorning elektromexanik xarakteristikasi S=
f(
I
1
) ham 
ko‗rsatilgan. Bu xarakteristika 3.6 - rasmdagi asinxron motor vektor diagrammasi 
orqali ham aniqlanadi, I
1
=I
0
+I
2
.
Magnitlanish tokini reaktiv deb qabul qilib, quyidagini hosil qilamiz; 
I
1
=
(3.22) 
= 
(3.23) 
3.6 - rasm. Asinxron dvivgatelning soddalashtirilgan vektor diagrammasi. 
ni 0ga tenglashtirib, asinxron motor momenti maksimal qiymati 
M
k
va unga 
mos keladigan sirpanishning kritik qiymati S
k
ni topamiz. 
M
k
= 
(3.24) 
Moment maksimal qiymatini nominal qiymatiga nisbati asinxron motor 
zo‗riqish qobilyati deyiladi. 
λ =
(3.25) 
S
k
 = ± 

(3.26) 
bunda, 
S
k
–kritik sirpanish; (+) belgisi bu qiymat xarakat rejimiga tegishli ekanini 
bildiradi; (-) belgi esa generator rejimini bildiradi. 

---

69 
(3.24) va (3.25) larni e‘tiborga olgan xolda (3.21)
formulani qo‗llash uchun birmuncha qulay ko‗rinishga keltirish mumkin. 
(3.27) 
(3.27) formula Kloss formulasi deyiladi. 
15 kW dan ortiq quvvatga ega bo‗lgan motorlarda r
1
katta qiymatga ega 
emas, 50 Gts chastotada esa X
k
dan ancha kam bo‗ladi. Shuning uchun yuqoridagi 
formulalarda r
1 
ni e‘tiborga olmasak ham bo‗ladi. Unda
= 
(3.28) 
S
k
=
 , yoki S
k
 =S
n 
(λ+
)
(3.29) 
r
1
ni e‘tiborga olmasak Kloss formulasi quyidagi ko‗rinishga keladi: 
 
(3.30) 
Asinxron motorning posportida berilganlarini, ya‘ni nominal momenti M
n
, 
sirpanish nominal qiymati S
n 
hamda, motor zo‗riqish qobilyati λ ni bilgan holda 
(3.29) va (3.30) lardan foydalanib uning mexanik xarakteristikalarini aniqlashimiz 
mumkin. 
3.5 - rasmda korsatilgan asixron motorning mexanik xarakteristikalarini 
tahlil qilib koramiz. U egri chiziqli bo‗lib ikki qismdan iborat. Birinchisi – 
sirpanish 0 dan S
k 
gacha bo‗lgan ishchi qism. Bu qism chiziqli ko‗rinishga yaqin va 
manfiy bikirlikka ega. Bu yerda motor hosil qilayotgan moment stator toki I
1 
ga 
hamda rotor toki I
2 
ga taxminan proportsional bo‘ladi. Xarakteristikalarning bu 
qismida Sk
bo‘lgani uchun (3.30) formula mahrajidagi ikkinchi bo‗linma 
birinchisiga nisbatan juda kichik qiymatda bo‗ladi. Shuning uchun uni inobatga 
olmasa ham bo‗ladi.
Unda mexanik xarakteristikaning ishchi qismini chiziqli xolda korishimiz 
mumkin bo‗ladi: 

---

70 
M = 
yoki
M = 
(3.31) 
S
k 
katta qiymatga ega bo‗lganda (S>S
k
), mexanik xarakteristikaning ikkinchi 
qismi egri chiziqlardir va tizim bikirligi β musbat bo‗ladi. Sirpanish ortishi bilan 
motor toki ham ortib boradi, shunga qaramay moment aksincha kamayib boradi. 
Agar asinxron motor rotor chulg‗amlari tashqi zanjirda qisqa tutashtirilgan bo‗lsa, 
bunday motorning yurgazish toki (ω=0, S=0) juda katta bo‗ladi va nominal tokdan 
10-12 barobar ortib ketadi. Shu paytning o‗zida yurgazish momenti nominal 
momentning 0,4 -0,5 barobarida ko‗rsatiladiki qisqa tutashgan rotorli motorlar 
uchun yurgazish toki (5,5+7) I
n 
bo‗ladi va yurgazish momenti (0,9+1.3)M
n 
bo‗ladi.
Bunday nomutanosiblikni, ya‘ni yurgazish toki va yurgazish momenti 
qiymatini turli nisbatlarda bo‗lishini tushuntirish uchun rotor zanjirining vektor 
diagrammalarini 3 xil holat uchun ko‗rib chiqamiz:
a) sirpanish katta bo‗lganda (xarakteristikaning yurgazish qismi); b) 
sirpanish kichik bo‗lganda (xarakteristikaning ishchi qismi). Yurgazish paytida 
(S=1 bo‗lganda) rotor toki iste‘mol tarmog‗i chastotasiga teng bo‗ladi (ʄ
2
=50Gts). 
Rotor chulg‗ami induktiv qarshiligi (3.12) juda katta va rotorning aktiv qarshiligi 
r
2
dan ancha yuqori, tok kuchi esa rotor E.Yu.K. dan θ
2
katta burchakka orqada 
qoladi, ya‘ni rotor toki asosan reaktiv. Bu holatda rotor E.Yu.K.i katta bo‗lgani 
uchun (E
2,5=1
=E
2n
), yurgazish toki juda yuqori bo‗ladi. Biroq cos θ
2 
ning kichik 
bo‗lganligi tufayli rotorning aktiv tashkil qiluvchisi I
2a
uncha katta bo‗lmaydi, 
demak, motor hosil qilayotgan moment ham uncha katta bo‗lmaydi. 
Motor tezligi oshib borganda sirpanish kamayadi, rotor E.Yu.K.i, rotor toki 
chastotasi, rotorning induktiv qarshiligi proportsional ravishda kamayadi. Mos 
ravishda rotor va statorning to‗liq tok qiymati kamayadi. Biroq cos θ
2 
oshgani 
sababli rotor tokining aktiv tashkil etuvchisi ortadi, shuningdek, motor momenti 
ham ortadi. 
Motorning sirpanish S
k 
kamayganda rotor tokining chastotasi shunchalik 
kamayadiki, induktiv qarishilik aktiv qarshilikdan pasayib ketadi va rotor toki 
deyarli aktiv tokka teng bo‗lib qoladi (3.7 - rasm.b) motor momenti esa rotor 
tokiga proportsional bo‗ladi. 

---

71