A. A. Xashimov, M. M. Mirxaydarov elektr yuritma

10.6.
 
 Elektr yuritma parametrlarini bo‘ysinuvchi rostlashli ko‘p 
konturli tizimlari. 
Yaxshi tez ta‘sir etish qobiliyatiga ega bo‗lgan va o‗tish jarayonlarining kerakli 
xarakteriga ega bo‗lgan yopiq konturli elektr yuritma tizimini taxlil qilish 
masalasini hal qilish maqsadida parametrlarni bo‗ysinuvchi rostlash yo‗lli 
muvofiqlashtirish usuli ishlab chiqilgan. Bu usul qisqa qilib bo‗ysinuvchi rostlash 
usuli deyiladi. 
Jamlanuvchi kuchaytirgichli rostlash tizimli elektr yuritmada talab qilingan 
mexanik 
xarakteristikalar 
shakllantirilgandan 
so‗ng, 
uning 
dinamik 
xarakteristikalari noma‘qul bo‗lib qolishi mumkin. Ya‘ni tebranuvchanligi yuqori, 
qayta rostlanishi, tez ta‘sir etishning sustligi. Bunday holatlarga rostlash tizimiga 
aniqlashtiriuvchi qurilmalar yoki egiluvchan teskari bog‗lanishlarni faqat o‗tish 
jarayonlari paytiga kiritish talab qilinadi. Dinamik xarakteristikalarni jamlanuvchi 
kuchaytirgichli sxemalarda aniqlashtirish masalalari alohida adabiyotlarda ko‗rib 
chiqilgan. 
Jamlanuvchi kuchaytirgichli tizimni tuzish murakkab bo‗lganligi sababli hozirgi 
paytda ular faqat rostlash diapazoni va sifatiga yuqori talab bo‗lmagan tizimlarda 
bo‗ysinuvchi rostlash tizimiga o‗rin bergan holda ishlatiladi. 
Bo‗ysinuvchi rostlash tizimining prinsipi shundaki, unda rostlanadigan har bir 
parametr uchun (tok, tezlik) alohida rostlash konturi tashkil etiladi. Bu kontur esa 
albatta rostlash ob‘yekti, rostlagich va rostlanadigan parametr bo‗yicha manfiy 

---

286 
teskari bog‗lanishdan tashkil topadi. Ichki konturli elektr yuritmalar tizimida 
kontur sifatida tok konturi qabul qilinadi. 
TO‘ – D yuritma tizimida tok konturidagi rostlash ob‘yekti ikki bo‗g‗indan 
iborat bo‗ladi: 
- tiristorli o‗zgartirgich TO‘ 
- o‗zgarmas tok motor yakor zanjiri (8.10 - rasmga qarang). 
Aniq qilib aytadigan bo‗lsak, tiristorli o‗zgartirgichni K
TO‘
uzatish funksiyali 
proporsional bo‗g‗in sifatida qarash mumkin emas. Tiristorli o‗zgartirgich o‗z 
ishlash 
prinsipiga ko‗ra diskret element hisoblanadi. Boshqariluvchi 
o‗zgartirgichga impulsli ta‘sir qilinadi, ya‘ni tiristorning boshqaruvchi elektrodiga 
ochuvchi impuls uzatiladi. Navbatdagi tiristorni yoqish bilan o‗zgartirgichga ta‘sir 
qilish ma‘lum bir vaqt o‗tishi bilan amalga oshirilishi mumkin. Ya‘ni impuls – 
fazali boshqaruv tizimi keyingi tiristorga impuls berganidan so‗ng. Shuning uchun 
tiristorli o‗zgartirgichni kechiktiruvchi elementli dinamik bo‗g‗in sifatida qarash 
tavsiya etiladi. Bunda kechiktirish ko‗rsatkichi quyidagicha bo‗ladi: 
W
TO’
 (p)
= 
(10.7) 
- kattaligi vaqt doimiysi bo‗lib, 0,0034 dan 0,01 s gacha olinadi. 
Yarim o‗tkazgichli keng – impulsli boshqaruvli o‗zgartirgichlarni T
TO‘
vaqt 
doimiyli aksdavrli bo‗g‗in sifatida ko‗rish qulay bo‗ladi: 
T
TO’
 =
Bu yerda 
– o‗zgartirgich keng – impulsli rostlagichning chastota tashuvchisi. 
Bunday o‗zgartirgichlar odatda yuqori tez ta‘sir etuvchanlikka ega bo‗ladi, chunki 
chastota tashuvchi odatda bir necha kGs ga teng bo‗ladi. 
Motorning yakor zanjiri «katta» vaqt doimiysiga ega bo‗lgan aks davrli bo‗g‗in 
bilan aniqlanadi
W
ya
 (p)
= 
(10.8) 

---

287 
Tok konturining tarkibiy sxemasi 10.12 - rasmda keltirilgan.