A. A. Xashimov, M. M. Mirxaydarov elektr yuritma

10.5 Jamlovchi kuchaytirgich bilan o‘zgarmas tok elektr yuritmasining 
rostlash tizimi. 
10.9 - rasmda TO‘ – D tizimi bo‗yicha o‗zgarmas tok elektr yuritmasining 
funksional sxemasi keltirilgan. Bu tizimning mexanik xarakteristikalari tenglamasi 
(4.7) ga ko‗ra quyidagicha bo‗ladi: 
, (10.1) 
Bu yerda:
– yopiq konturli rostlash tizimining erkin aylanish tezligi. 
- yopiq konturli rostlash tizimida mexanik xarakteristikalar bikirligining 
absolyut qiymati. 
– motor yakor zanjirini ta‘minlovchi o‗zgartirgichning elektr yurituvchi kuchi. 

---

281 
10.9 - rasm. Tezlik bo‘yicha manfiy teskari bog‘lanishli TO’ – D tizimining 
funksional sxemasi 
4.2 bobda aytilganidek, tezlik bo‗yicha manfiy teskari bog‗lanishli boshqaruv 
tizimlari β mexanik xarakteristikalar bikirligi 
ochiq konturli tizim mexanik 
xarakteristikalar bikirligiga nisbatan (1+
K
) marta oshadi. Bu yerda 
K
– ochiq 
tizimning kuchaytirish koeffitsienti. Ko‗rilayotgan sxema uchun bu koeffitsient 
(10.2) 
ga teng bo‗ladi. Bu yerda: 
- kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsienti, 
= E
d
/u
y
– o‗zgartgichning kuchaytirish koeffitsienti, 
= u
tez.t.a
/ ω – tezlik bo‗yicha teskari bog‗lanish koeffitsienti.
C = kФ
– mashina doimiysi. 
Ko‗rilayotgan boshqaruv sxemali elektr yuritma quyidagi tenglamalar tizimi bilan 
ifodalanadi: 
U
b
= u
tez.v
- u
tez.t.a
 = u
tez.v
 – k
ω
ω. 

---

282 
 

(10.3)
U
d
 = C ·ω+ I
ya
R
yaz
 
M = C · I
ya
 
Bu tenglamalar tizimidan yopiq konturli tizimdagi yuritma mexanik 
xarakteristikalari uchun quyidagi ifodani hosil qilamiz: 
(10.4) 
4.5 - rasmda tezlik bo‗yicha yopiq konturli boshqarish tizimida mexanik 
xarakteristikalar va ularni shakllantirish keltirilgan. (9.6) dan kelib chiqib aytish 
mumkinki mexanik xarakteristikalarning bikirligini oshirish uchun kuchaytirish 
koeffitsienti K ni oshirish kerak. Bunga esa kuchaytirgich koeffitsienti k
u
ni 
oshirish bilan erishish mumkin. Odatda texnologik qurilmalarni ishlatish 
shartlariga va motor kollektoridagi ulanish shartlariga ko‗ra motor hosil qiladigan 
maksimal moment qiymati (2 3)M
n
oraliqda cheklanishi kerak. Bu maqsadda 
yopiq konturli elektr yuritma tizimlarida yakor toki bo‗yicha tutilgan teskari 
bog‗lanish qo‗llaniladi. Yakor toki bo‗yicha tutilgan teskari bog‗lanishli 
o‗zgarmas tokli elektr yuritmaning funksional sxemasi 10.10 - rasmda keltirilgan. 
Bu sxemada tokning tutilishi VS1vaVS2 stabilitronlar orqali amalga oshirilgan. 
Tok bo‗yicha teskari bog‗lanish tenglamalari quyidagicha bo‗ladi: 
U
tok.t.a.
= 0
, agar
|I
ya
|≤ I
tut
u
tok.t.a
 = ( |I
ya
|- I
tut
)k
m
, agar 
|I
ya
|>I
tut 
bo‗lsa

bu yerda: I
tut
– yakor toki, bu tok qiymati oshirilganda tok bo‗yicha manfiy 
teskari bog‗lanish amal qila boshlaydi. 
u
tok.t.a 
- tok bo‗yicha manfiy teskari bog‗lanish signali (kuchlanish). 

---

283