A. A. Omonov, Т. М. Qoraliyev kredit va banklar

Mijoz o‘zi pul tushumlarini bankka topshirganda
hujjatlarning aylanish tartibi
3.2.2. Naqd pullam i berish tartibi
Tijorat banklarida naqd pullami berish chiqim kassasi orqali 
amalga oshiriladi. Quyida tijorat banklari chiqim kassasidan ish haqiga 
va unga tenglashtirilgan maqsadlar uchun beriladigan naqd pullami 
berish tartibi keltirilgan.
Mijoz - yuridik shaxs bankdan ish haqi va unga tenglashtirilgan 
maqsadlarga naqd pul olish uchun bankka naqd pul chekini topshiradi 
(1), bankning mas’ul buxgalteri naqd pul chekini tegishli nazoratdan 
o‘tkazgandan so‘ng uning milki (remarka)ni mijozga (2), chekni esa 
bank ichki nazoratchisiga taqdim etadi (3), ichki nazoratchi naqd pul 
chekini qo‘shimcha nazorat qilgandan keyin uni chiqim kassaga 
yo£naltiradi (4), chiqim kassa kassiri tegishli nazoratdan so‘ng chekning 
nomeri bo‘yicha mijozdan milkni talab etadi (5) va chekda yozilgan 
naqd pul summasini mijozga beradi (6), buxgalteriya yozuvini berish
55

---

uchun kassa chiqim jumalini buxgalteriyaga jo'natadi (7), naqd pul 
cheki esa aylanma kassaning kunlik hujjatlar jildiga tikiladi.
Bank kassasidan naqd pullarni berishda
hujjatlaming aylanish tartibi
Iqtisodiyotda naqd pulli hisob-kitoblar hajmini imkoniyat darajasida 
pasaytirish asosida naqd pulsiz hisob-kitoblar bilan amalga oshiriladigan 
tolovlar hajmini oshirish lozim. Buning uchun bankdan tashqari naqd 
pul aylanamalar hajmini zarur darajada bo‘lishiga erishish zarur. 
Bankdan tashqari aylanmalammg hajmini qisqartirish maqsadida 
quyidagilami amalga oshirish kerak:
a) banklaming o‘z majburiyatlarini to‘liq bajarishiga erishish 
lozim. 
Bunda 
asosiy 
e’tibor 
mijozlaming 
hisobvaraqlari dagi 
mablagiami ular istagan paytda va miqdorda tegishli manzilga o‘tkazib 
berishi, naqd pul va kreditga boigan talabini to iiq qondirish lozim.
b) aholi va mijozlaming banklarga boigan ishonchini to iiq
qozonishi lozim. Ishonchining pasayishi quyidagilar bilan izohlanadi:
- banklaming o‘z vaqtida mijozlaming oldidagi majburiyatlarini 
bajarmasligi;
- aholi va mijozlaming kreditga, ayniqsa, naqd pulga boigan 
talabining to iiq va o‘z vaqtida qondirilmasligi;
- mijozlaming pul o‘tkazmalarini istalgan paytda va miqdorda 
tegishli manzilga o‘tkazilmasligi;
- bankda omonatlami saqlashning iqtisodiy manfaatdorligini 
pasayib ketishi va boshqalar.
56

---

Bozor iqtisodiyoti sharoitida yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasida 
har kuni bir necha yuz minglab naqd pulli va naqd pulsiz operatsiyalar 
amalga oshiriladi. Ushbu operatsiyalaming 85 - 90 foizi, ayrim 
rivojlangan mamlakatlarda 98 - 99 foizi naqd pulsiz ko‘rinishida amalga 
oshiriladi.
0 ‘zbekistonda naqd pulsiz hisob-kitoblar tijorat banklarining ichki 
va tashqi vakillik hisobraqamlari orqali, elektron to‘lov tizimi 
yordamida, mijozlaming hisobvaraqlarida buxgalteriya yozuvlari 
ko‘rinishda amalga oshiriladi. Mamlakatimiz bank tizimida 1997-yil 
mart oyida joriy etilgan elektron toiov tizimi 
banklararo amalga 
oshirilayotgan tolovlam i juda qisqa daqiqalar ichida amalga oshirish 
imkoniyatini beradi. Bu davlat idoralari va korxonalari, aholi v ax o ‘jalik 
yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi tolovlam i naqd pulsiz ko‘rinishda 
amalga oshirishgajuda keng qulayliklar yaratilganligidan dalolat beradi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblami amalga oshirishda qator tamoyillar 
bajarilishi lozim. Ulaming asosiy lari sifatida quyidagilami keltirish 
maqsadga muvofiq:
- naqd pulsiz hisob-kitoblar jarayonida ishtirok etayotgan har 
ikkala tomonning ham bankda tegishli hisobvaraqlari mavjud boiishi 
lozim;
- mijozning hisobvaragldan mablagiami boshqa manzilga 
o‘tkazish va kirim qilish Markaziy bank tomonidan qat’iy belgilangan 
to io v hujjatlari asosida hamda ulardagi rekvizitlami to liq toldirilgan 
holda amalga oshiriladi;
- bank mijozning pul mablagiarini olkazish haqidagi topshirig‘ini 
uning hisobvaraglda mablag‘ bolgandagina qabul qiladi. Mijozning 
hisobvaraglda mablag‘ boimagan holatda uning hisobvaragldan 
undirish to‘g‘nsida inkasso topshiriqnomasi (o‘z vaqtida tolanmagan 
soliqlar va Davlat budjetiga olkaziladigan soliqdan tashqari tolovlar 
(penya, jarimalar)ni undirib olishda soliq idoralari tomonidan, budjetdan 
tashqari fondlar - o‘z vaqtida tolanmagan tolovlam i undirib olishda, 
agarda bu qonuniy hujjatlarda ko‘zda tutilgan holatlarda), toiov 
talabnomalar kartoteka 2 ga kirim qilinadi va belgilangan tartibda 
tolovlar amalga oshiriladi;
- bank naqd pulsiz hisob-kitoblami faqat mablag' egasining 
topshirigl asosida belgilangan maqsadlar uchun o‘tkazadi, hisobvaraq