9-Mavzu: Globallashuv va global muammolarning falsafiy jihatlari Reja

Birinchi - ibtidoiy sivilizasiya bu uzining yashayotgan sayyorasi (planetasi) mikyosidagi energiya zaxirasidan foydalana oluvchi sivilizasiya. Bu turdagi sivilizasiyaning faoliyat doirasi uta cheklangan bulib, uz sayyorasidan tashkaridagi kosmik jismlarga ta’sir kursata olmaydi.

Ikkinchi tur texnogen sivilizasiya uzi yashayotgan yulduz sistemasi doirasidagi, bizda esa bizning Kuyosh sistemamiz doirasidagi energiya zaxiralaridan foydalana oluvchi kudratli sivilizasiya bulib, uning energiya iste’mol rmish kobiliyati 1- turdagi sivilizasiyaga nisbatan 10 milliard marta kagga. Bunday sivilizasiya vakillari uzlari mansub bulgan yulduz sistemasiga kiruvchi barcha katta va kichik sayyoralar, ularning yuldoshlari, kometa va asteroidlarga bora oladi xamda ularda mujassamlashgan energiya vositalaridan samarali foydalana oladi. Ulardagi mavjud transport vositalari usha yulduz sistemasi doirasidagi barcha kosmik jismlarga borib, kela olish imkoniyatini beradi. Bunday Kudratli texnogen sivilizasiya faoliyati uzining yulduz sistemasi chegarasidan tashkariga chika olmaydi.

Uchinchi turdagi texnogen sivilizasiya esa uzi yashayotgan galaktika mikyosidagi energiya zaxiralaridan foydalana oladi. Bunday sivilizasiya 2-turdagi sivilizasiyaga nisbatan 10 milliard barobar kudratli va shuichalik kup energiya iste’mol kiladi. Bu nix;oyatda kudratli sivilizasiya bulib, galaktikalararo va metagalaktika mikyosidagi alokadorliklarni amalga oshiradi, uGalaktikamizning barcha nuktalariga bora oladi, xdtto galaktika markazidagi kora tuynuklarni x;am tadkik eta oladi, ulardan energetik manba sifatida foydalana oladi.

Uchinchi turdagi sivilizasiya sharoitida butun Koinotga mansub bulgan uziga xos yangi-yangi konuniyatlar kashf etilib, insonning nafakat ma’naviy, balki moddiy uzoq umr kechirishi xam ta’minlanadi, Bunday sivilizasiya sharoitida milliardlab yulduz tuplamlarining sayyoralari yashash makradida foydalanish uchun uzlashtiriladi va butun koinotni bevosita tadkiq etishga yetadigan kuch va kudratga ega bulgan yangi kudratli sivilizasiya vujudga keladi.

Shuniigdek, yukorida kayd etilgan 3 xil turdagi sivilizasiya birinchi tur dan ikkinchisiga, asta-sekin, energiya iste’mol kilish sobiliyati usib borishi bilan rivojlanib boradi. Bu usish yil sayin xar safar oldingisiga nisbatan bir necha foiz usib boradi^I. Bu fikrlar raketa texnikasi pionerlaridan biri bulgan K.E.Siolkovskiyning kuyidagi bashoratli suzlarini esga soladi. U shunday deb yozgan edi: “Yer - akl beshigidir, lekin beshikda uzoq vakt yashab bulmaydi. Inson xam nur va fazoning ketidan kuvib, dastlab, Yer atrofidagi fazoni, keyinchalik esa butun Kuyosh sistemasini uzlashtiradi^II”.

Insoniyat oldida yana bir muxim vazifa Yer shari misyosidagi 1- tur sivilizasiyani 2-tur sivilizasiyaga olib chikish, butun Kuyosh sistemasi tarkibiga kiruvchi kagga va kichik sayyoralar, asteroidlar boshka kosmik jismlarni inson manfaatlari nuktai nazaridan uzlashtirishga, kelgusi avlodlar uchun xulay kosmik koloniyalar vujudga keltirishga bugundan xarakat kilishi lozim buladi. Vaktlar utishi bilan inson Koinotning bir arzimas zarrachasi darajasidan, butun Koinotni uzlashtiruvchi kudratli kuchlarga ega bulgan Koinotning okslona ximoyachisi darajasigacha usib boriщi, nafakat uzining mu’jaz sayyorasi mikyosida, balki butun Galaktika mikyosidagi tinchlik va osoyishtalikning gumanistik posboniga aylanishi mumkin. Buning uchun insonning kudratli akd-idroki, bekiyos moddiy va energetik zaxirasi, yuksak ma’naviy va axloksy kiyofasi kamolotga erishgan bulishi lozim.

X,ozirgi kunda nanomuskul, nanoovkat, nanokuvur, nanokiyim kabi atamalar xayotimizning ajralmas kismyga aylaninsh tutrisidagi fikrlar bong urayapti, Nanotexnologiyaning yuksak tarakkiyoti sunggi yillarda ancha kuzga tashlanib koldi. Ammo yangi fanning nozik jixatlari sinchkovlik bilan urganilsa, aslo foydadan xoli bulmasligini zamonning uzi takozo etmovda.

Biz yashayotgan jamiyat uz konun-koidalari bilan insonni kamolga yetkazishga, uning tobora insoniylashuviga, axlokiylashuviga, insoniyatning kelajagiga bulgan e’tikodini mustaxkamlashga sharoit yaratishi, turli xil xalkdar, millatlar, dinlar, dunyokarashlar urtasidagi ^^zaR° xamjixatlikni qaror toptirib, ular urtasida bir-birlariga nisbatan sabru toqatli, bardoshli va bagri keng bulishini ta’minlashi lozim. Bu bugungi kun tarbiyasining markaziy vazifasi bulishi kerak.

Uzbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov bu soxada kuyidashcha fikr bildirgan. «Uzbekiston tabiiy va xomashyo resurslariga boy. Bularning xammasi - yer, suv, urmon va yer osti boyliklari respublikaning ajpaJmac mulki bulishi kerak. Lekin ana shu tabiiy boyliklardan uylamay-netmay foydalanib, tez usib borayotgan axolining ex,tiyojlarini kondnrish mumkin degan urtoklar xato kiladi.

Har kanday tabiiy boyliknnng chegarasi bor. U bir kun emas bir kun tamom buladi. Uni kayta tiklab bulmaydi. U bizga ota- bobolarimizdan kolgan merosgina emas, balki biz avaylab-asrab, yanada oshirib, kelajak avlodlarga yetkazib berishimiz kerak bulgan omonat xamdir»^I.

Mustakil Uzbekistonimizda karor topayotgan adolatli xukukiy-demokratik va fukarolik jamiyati ana shunday oliyjanob vazifann bajarishga yunaltirilgandir. Bu borada Uzbekistonda bunyod kilinayotgan jamiyat butun dunyoga ibrat buladigan ma’naviy munosabatlarni karor toptirishga kodir jamiyat bulnb xizmat kilajak. Chunki, bizning jamiyatimizda bugungi kun uchungina kaygurilmaydi. Biz uzimizdan ilgari utgan ota-bobolarimizning insoniarvarlik kadriyatlarini e’zozlab saklab kolish, rivojlantirish va kelgusi avlodlarga yetkazib berishdek vazifani muxim tarbiyaviy vazifa deb bilamiz. Uzbekiston Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev mamlakatimiz olimlari bilan uchrashuvda: «Mamlakatimiz va jamiyatimizning zamon talablari darajasida rivojlanishini ilm- fansiz tasavvur qilish kiyin. Ilm-fan tarakkiyotida fundamental tadkikotlar muxim axamiyat kasb ztadi. Aynan ular orkali yangi bilimlar uzlashtiriladi va nazariyalar shakllantiriladi, kelgusi amaliy tadkikotlar va innovasion ishlanmalar uchun mustaxkam asos yaratiladi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tadkidotlarning xammasini xam ilm-fanning bugungi yukori rivojlanish darajasiga tula javob beradi, deb bulmaydi. Yukori texnologik ilmiy maxsulotlarni amaliyotga joriy etish uchun yangi zamonaviy tajriba-ishlab chikarish, konstruktorlik- texnologik tashkilotlar xamda innovasiya markazlarini tashkil etish zarur»^II - deb juda tugri ta’kidladi.

Bularning barchasi insoniyatning kelajakda kanday imkoniyatlarni vokelikka aylantirishi lozimligini kursatib turibdi. Bu imkoniyatlar tinch va osoyishta xayot sharoitidagina vok,yelikka aylanishi mumkin. Kdchonki, yer yuzida turli xil yovuz maksadli kuchlar bor ekan, ular sivilizasiya taravdiyotiga zid ravishda, uzlarining tor xususiy manfaatlarini kondirish yulida xar qanday insoniy tuyguni kurbon kilishdan tap tortmaydi. Ularning gayriinsoniy xatti-xarakatlarini tiyib kuyish uchun dunyodagn barcha tinchliksevar insonlar birlashib xarakat kilishlari lozim. Bugungi davr tinchliksevar kuchlarning xar biridan xushyorlikni, ogoxlikni talab kiladi. Agar insoniyat ezgu maksadlarni ruyobga chikarish yulida bir butun kuch bulib birlashsa, ularni xech kanday yovuz kuchlar yenga olmaydi. Demak, insoniyatning, sivilizasiyamizning kelajagi ezgu maksadlar yulidagi birligimizga, ma’naviy xushyorligimizga boglik. Kelajakning kanday yulga yunaltirish uzimizning kulimizda. Bu esa bizdan sinergetik tafakkur kudratini ezgulik yuliga yunaltirishni, insoniy kadr-kimmatni e’zozlashni talab kiladi.

Singulyarlik - bu olimlarning «dao» suzi urnida kullaydigan ya’ni, tavsiflashga suz, nazariya va formulalar mavjud bulmagan narsalar urnida ishlatiladigan suzdir. Katta portlash nimadan boshlandi? Singulyarlikdan. Agarda texnologlar takomillash- tirishning uzluksiz sikliga kirishsa nima buladi? Singulyarlik, Bizning xolimiz ne kechadi unda? Singulyarlik... u nima bulib chismasin biz bilan sizga u yerda joy toiilmasligi mumkin.

Texnologik singulyarlikning kirib kelishining asosiy belgisi bu -«postodamning», ya’ni, extimoldan uzok bulgan texnologiyalarni egallaydigan, bizda yuk, biz uchun imkoni xam bulmagan jismoniy va akliy kobiliyatli mavjudotning paydo bulishidir. Postodamta biz, bizning avlodlarimiz aylanishi mumkin kachonki, uz biologik tabiatini buysundirishsa, tanasyni elektronika va nanomashinalar bilan tuldirishsa, kariyb ulmas odamga aylanadilar. Ammo oxirgi yillar bizni mana shu rolga da’vogar, kuchli rakobatchi - sun’iy intellekt aylanib utayapti, uning uchun odamlar fakatgina kat’iy samaradorlikka intilish yulida xalakit beruvchi achinarli bir xalal beradigan tusik bulishi mumkin.

Rossiya transgumanistik xarakatining yaratuvchisi Valeriya Udalova deydi: «Singulyarlikning negativ ssenariyasining extimolligi juda yukori. Shu darajadaki, uzimiz postodam bulib insoniyatni dustlik nimaligini bilmaydigan, nosamimiy sun’iy intellektdan kutkarish uchun uning oldida tishlarimizni kisib oldinga shoshilishimiz lozim». Baxtimizga, uzini mavjudligini sezadigan kuchli sun’iy intellekt bugun ishlatilayotgan, «odatdagi» kuchsiz kabi unchalik tez rivojlanmaydi. Shunday ekan, bizda xali shans bor».

Medisinaning rivojlanayotganligi tufayli xayotning kutilgan davomiylji ikki asr buldi u^sayapti- 1955 yilda tugilganlar uchun atigi 48 yoshni tashkil kilgan bulsa,1995 yilga kelib bu kursatkich 65 yoshga yetdi.

Ma’lumotlariga kura 2015 yilda tugilganlarning urtacha kutilgan davomiyligi 71,4 yilni tashkil etadi. XXI asrning boshida dunyoga kelgan millionlab odamlar kelgusi yuz yillikgacha

yashaydilar. Genom ishlashining chukur tushunish nasldan naslga kolayotgan kasalliklardan kutulishga, diabet va rak, karilik demensiyasini davolashga olib keladi.

Tibbiyot personallashadi: dorilar xar bitta bemor organizmining individual xususiyatlaridan kelib chivdan xolda tavsiya etiladi va sintezlashtiriladi. Nanorobotlar immunitet oshirib, infeksiya va shishlarga karshi kurashadilar.

Ayrim futurologlar kompyuterda miyaning neyron strukturasini asliday tiklab unga insoniyat ongini yuklab olish mumkinligini prognoz kilishayapti. Bopщalar esa, uning teskarisini - organizmni takomillashtirib unga elektronikani integrasiyalash fikrini kuyalab kuvvatlaydilar. Bunday uylab karasa, biz birdaniga ikkala yuldan ketayapmiz. Bir tarafdan, bizning ijtimoiy tarmoklardagi obrazlarimizning uzi uzining garmok «bulutidagi» xayot tarixiga ega yangi shaxsning ibtidosidir. Ikkinchi tarafdan, kelajak «postodamining» real timsoli sifatida protez miya komandalarini bosщaradigan yurak ritmining sun’iy xdydovchilari kontakt linzalar xizmat kiladi. Birok, kelajak odamlarining muxim kobiliyati bizdan kup martaba ustun «kuchaytirilgan akl-idrok» (IA, Intelligence Amplificated) bulishi kerak. Tesla va SpaceX kompaniyalari raxbari Ilon Mayek xam Code Conference 2016 uchrashuvida bu narsaga undadi. «Miyaga tananing boshka kismlari bilan simbiozda ishlaydigan yangi sun’iy intellekt katlamini kushish yana bir yechim bula oladi deb uylayman» - dedi u. Planetaning yangi egasi - elektron postodamning oldida biron bir uy xayvoni kabi bulib kolmaslik uchun Mayek bu yechimni sun’iy intellektning shiddatli evolyusiyasi orkasidan kuvishning yagona imkoniyati deb uylaydi.

Nerv sistemasi va kompyuterning unumdorligini ularning «x,isoblash kobiliyatlari» buyicha takkoslagan ma’kulroq. X,ali 1980-chi yillarning oxirlarida Xans Moravek 2010 yilda inson miyasiga teng keladigan elektron sistema paydo buladi degan xulosaga kelib shunday bax,o bergan edi. Bilishimizcha, u birozgina shoshgan, ammo un yillardan kuprokga xato kilgan bulsa ajabmas. Bugungi kunda xdtto smartfonlar xam xasharotlar va sichkonlar nerv sistemasi oraligidagi xisoblash kuchiga ega. Albatta, miyani kalkulyatorga uxshash «x,isoblash» sistemasi deb atash kiyin. U kvadrat ildizni kushish va ayirishga unchalik xam moslashmagan.Uning yaxshi bilgani - abstrakt konsepsiyalardan foydalanib ish kurish va murakkab assosiasiyalar tizish kobiliyatidir. Ammo kompyuterni bunga xam kuchi yetadi: sun’iy intellekt inson miyasining neyron tarmogi kabi tashkil etilgan. Sun’iy intellekt «neyronlarnnng» birinchi katlami kirish signali xarakteristika- larini xisoblaydi, keyingisi esa xulosa kilish uchun taxlil kiladi va kombinasiyalaydi. Xuddi miyadagi kabi sun’iy intellekt katlamlari orasidagi aloka egiluvchanligi tarmokga ukish va takomillashish imkonini beradi.

Bunda sun’iy intellekt biologik evolyusiyanint toshbaka kadami bilan boglik emas va u million marta tezrok rivojlanadi. U xali xozir kupgina murakkab masalalarni insondan samaraliroq bajaradi. U charchamaydi va kasal bulmaydi, karimaydi va uzluksiz takomillashib boradi, u inson odob-axlok chegaralarini bilmaydi. Shunday kilib, kompyuterlar bizdanda aklli bula olishadimi degan savolga shunday javob berish mumkin: bulishadi, ammo uzok emas. Yasinda biz uzi mustakil dunyoni taniydigan, usib yaxshilashib boradigan mashinalar uchun ortischa dщmaza bulishimiz ajabmas.

Ilk ogoxlantirishlar allakachon bulib utdi. Yakindagina Elite Dangerous onlayn-uyinining sun’iy intellektga shaxsiy kurol va jixozlar yaratishga imkon berib uyinchilar xayotini murakkablashtiruvchi yangilanish oldi. Tez orada u «superpushka» yaratib turli xil jangovar kurollarni kombinasiyaladi va judayam kup sonli rakiblarni maydalab tashlay boshladi okibatda ishlab chikaruvchilar yangilanishni blokirovkalab tashlashdi. Baxtimizga xali gap fasat uyin xakida edi, biros bugungi kunda sun’iy intellekt kengros doirada ishlatilayapti.

«Buyumlar interneta» yunalishining Huawei Rossiya bulimi raxbari Marat Nuriyev informasion texnologiyalar rivoj- lanishining asosiy yunalishlaridan biri bu inson doirasining «intellektualligini» usishi va SI kundalik xayotga tadbik etishdir deb xisoblaydi. «Shu tufayli jonsiz predmetlar Tarmokga individual ulanadilar va inson ishtirokisiz bir birlari bilan mulokot kila oladilar». Shu kabi tizimlar allakachon «Aklli uy», «Aklli shaxar» va boshkalar uchun yechim tarzida tadbiq kilib kelinayapti». Ammo, intellektual, avtonom predmetlarbizning odat va xulkimizning uziga xos xususiyatlarini uzlashtirishadigan bulishsabu xali oxirimas: «buyumlar interneti» izidan «uylaydigan maxpinalar internetining» paydo bulishi kutilayapti- deydi u.

Allakachon SI bizni xamma joyda kurshab olgan. Uning elementlari internet-poiskovik izlab topib beradigan kursatmalarda, onlayn-magazinlarda xarid uchun beradigan maslaxatlarda amalga oshib kelmokda. Ular xdvo darakatini boshkarishda va birja savdosida foydalanilmovda. Associated Press agentligi SI dan korporativ yangiliklarni yozishda foydalanmokda. ROSS mashinasi Baker & Hostetler amerika kontorasida bir neChta advokatlarni urnini bosadi. Insonning aloxidagi imtiyozlari bulgan masalalar kontinentini SI okeani uz domiga tortayapti. 2016 yilda bu kutarilish sunami kabi tuxtatib bulmasday tuyuladi. Mart oyida u jaxonning eng kuchli GO ustasini matchda yutib yana bitta tugonni urib ketdi.

Shu vaktgacha bu kddimiy uyin insoniyat tafakkurining mustaxkam kurgoni x;isoblanardi. Axir unda 19X19 chizщli setkaning istalgan kesishmasiga yurish kilish mumkin va goda takrorlanmaydigan iartiyalarning minimal soni akl bovar kilmaydigan 10360 ulchamda baxolanar edi. Bu rakamlar na kompyuter pereborlariga, na uni faollashtiradigan vositalarga xatto, bir vaktlari Deep Blue kompyuteriga Garri Kasparovni yutishga yordam bergan Monte-Karlo metodiga xam mutlako xos emasdi. Ammo yutkazish juda ogir buldi: kompyuter go uyinining yuksak titul egasi Li Sedolni besh partiya dan turttasida ustunlik kilib butunlay yakson etdi.

Monte-Karlo uslubi va kuchli x,isoblash resurslari bilan kurollangan mustakil urganuvchi SI AlphaGo yovuz evolyusiyaning xotimasi buldi. Ishlab chikaruvchilar uni rakibning muljalini odindan sezadigan va shavkatsiz adabini beradigan tizim x,osil bulmaguncha uzi bilan uzini uynashiga majbur kilishdi va fakatgina millionlab partiyalarda SI goliblari boshka avlodlarga utishardi. «Yandeks» kompyuter zreniyasi va texnologiyalari xizmati raxbari Aleksandr Kraynovning aytishicha AlphaGo mutaxassislari uchun bu galaba kutilmagandek tuyulmadi.

«Yaqinda bir mux,im vokea sodir buldi: Image Net Large Scale Visual Recognition Challenge neyron tarmogi galaba kozondi “ - deya davom etadi Aleksandr. 2012 yilda ular atigi 16% xatolik kilishgandi. Bu xdkikatan xam SI keyingi yillarga rivojini belgilagan vokea buldi va bugun neyron tarmoklar tasvirlarni odamdan yaxshi anidlaydi”.

Agarda elektronika uzidanda yaxshi fikrlasa va bizning barcha muammolarimizni yechish kobiliyatiga ega bulgan olamda odamzotga nima koladi? Biz asta sekin avdsan ozmaymizmi biror bir narsaga uzini xsssasini kusha olmasligidan tanazulga uchramaydimi? Yoki yoipasiga ijod bilan shugullanamizmi? Benjamin sistemasi ssenariysi orkali suratga olingan “Kuyoshli bax,or” nomli kiskametrajli filmi tankidchilar tomonidan x,am tomoshabinlar tsmonidai xam yaxshi kabul kilingan edi, ammo barchani kompyuterlar bizni ijodimizniyam tortib olishmasmikan degan uy bosgandi.

«Bugungi kunda medisina anikrok kilib aytadigan bulsak, molekulyar va genetik informasiya jax,ondagi «ujan ma’lumotlar» ning asosiy va tez rivojlanayotgan manbalaridan biri bulib kolmokda. Yakin kelajakda genomika yiliga bir nechta zettabayt ma’lumot ishlab chщaradi».

SI atrofidagi vokealar global isish tarixini eslatadi. Klimatologlar insoniyatni uⁿ yilliklardan beri planetada boshlanayotgan xatarli jarayonlar bilan kurkitib kelishardi, ammo biz bugungina bulayotgan narsalarni uz kuzimiz bilan kurganimizdan keyingiia ishonayapmiz. SI bilan xam xuddi shunday bulayapti: «biologik evolyusiya bilan uralgan odamlar shunday sistema bilan rakobatlashishga kodir bulmasa» - deya ta’kidlaydi fizik Stiven Xoking. Lekin biz bunday ogoxlantirishlarni tinglamaymiz.

Umuman, «zshlamok» suzini biz kanday tushunmaylik baribir biz bu ishni yaxshi kilolmaymiz. Sensor informasiyani murakkab usulda ishlab chikish, abstrakt tushunchalarni ajratish, ularni boglab asosli xulosalar chikarish — bu tirik materiyani yakindagina kilingan ixtirosidir. Bu xarakat mexanizmlari, xazm kilish va immunitetning milliard yillardan beri charxlanib kelinayotgan nozik evolyusion ustkurmasidir. Mana SI esa fakat uylash uchun yaralgan. Bu masalada u butunlay xisoblash resurslarini tuplaydi, evolyusiyalaydi va tartibga bizdan kura tezroq urganadi. Uning «akl idroki» bizning «insoniyat akl-idrokidan» ustun bulganida u bizyai atavizmlar, uning Koinotni abadiy anglash yuliga tusiq bulayotganlar deb xisoblashi mumkin.

Alpha Go ning galabasidan keyin Oksford universiteta va Google Deep Mind laboratoriyasi olimlari SI uchun avariyali uchirish sistemasi ustida ish boshlayotganliklarini, universal «qizil tugmani» bosgan bilan u xech kanday karshilik kursatolmasligini ma’lum kilishadi. Djordji Texnologiya instituta ishlab chikuvchi mutaxassislari SIni bolalar ertaklarida beriladigan insoniy odob-axdoq asoslariga urgatuvchi «Kixot» dasturini ishlab chikdilar.