9 -tema Quyash radiaciyası

Radiacion balans. Radiacion balans teńlamasi
Aktiv bettiń radiacion balansı dep, bul betke túsiwshi hám onnan ótiwsi nurlanıwlar aġımları aırmasına aytıladı.
Radiacion balanstıń kiriwshi bólegin gorizontal betke túsiwshi tuwrı radiaciya S¹, shashılġan radiaciya D hám atmosferanıń ushırasıwshı nurlanıw E_a quraydı. Radiacion balanstıń shıġıw bólegi bolsa qısqa tolqın uzınlıqlı shaġılısqan radiaciya R_q hám Jer betiniń nurlanıwı E_er lerden ibarat. Eger aktiv bettiń radiacion balansın V háribi menen belgilesek, aktiv bettiń radiacion balansinıń ulıwma kórinisin tómendegishe jaza alamız:
, (4)
yamasa Q= S¹+D ekenligin nazarga alsaq
, (5)
bul jerde: Q = jıyındı radiaciya, E_s – nátiyjeli nurlanıw. Joqarıdaġı (4) formulanı tómendegishe jazıw múmkin:
, (6)

bul jerde: A – aktiv bettiń albedosı. Jutılġan radiaciya Q(1 – A) tómengi bettiń ısıwında, nátijeli nurlanıw E_s bolsa tómengi bettiń suwıwında aktiv rol óynaydi. Sutka dawamında jıyındı radiaciya hám nátijeli nurlanıw muġdarları úzliksiz ózgergeninen radiacion balanstıń mánisleri de úzliksiz ózgeredi. Aspan bult penen tolıq qaplanġanda hám Jerge tuwrı radiaciya túspey atırġanda V = D - R_q - E_s keshqurın bolsa qısqa tolqınlı shaġılısqan radiaciya da bólmaġanlıġınan radiacion balans V mánisleri teris bóladı: V= e_a - E_er = - E_s qa teń bóladı. Quyash radiaciyası hám radiacion balanstı ólshew házirgi waqıtda aktinometrik baqlawlarda Quyash radiaciyası aġımların ólshew ushın tikkeley hám salıstırmalı usıllar qollanıladı. Sonıń ushın bul usıllarġa sáykes túrde tikkeley hám salıstırmalı ásbaplar islep shiġarılġan. Tikkeley ólshewshi ásbaplarda Quyash radiaciyası energetik jaqtırtılġanlıġın tuwrıdan – tuwrı kal/sm²∙min (yamasa Vt/m²) birliklerde ólshenedi hám olar házirgi waqıtda salıstırmalı ásbaplardı dárejelew hám tekseriw ushın qollanıladı. Salıstırmalı ásbaplar meteorologiyalıq stanciyalardaġı úzliksiz alıp barılatuġın baqlawlarda, ekspediciyalarda hám dala baqlawlarında isletiledi. [3] Tuwrı radiaciyanı ólshew ushın qollanılatuġın ásbaptı aktinometr dep ataladı. Házirgi waqıtda tuwrı Quyash radiaciyasın ólshewde eń kóp qollanılatuġın salıstırmalı ásbap Savinov – Yanishevskiy termoelektrik aktinometri bolıp tabıladı. Aktinometr islewi ushın termoelektrik effekt tiykar etip alınġan. Bizge belgili, eki túrli metall ótkizgishtiń eki ushın óz – ara kepserlep, tuyıq elektr shınjırın pada etsek, kepserlengen ushlarınıń temperaturaları bir-birinen parqlansa, berilgen shınjırdan júdá az muġdarda toq ótedi. Shınjır ashıq bólġanda payda bolatuġın termo elektr qozġawshı kúsh (EQK) tiń shaması kepserlengen ushlar temperaturaları ayırmasına hám kepserlengen ótkizgishlerdiń zatlarına baylanıslı bóladı. Úlkenirek toq alıw ushın bunday termoparalardı óz - ara izbe – iz jalġanadı. Termoelektrik aktinometrlerdiń tiykarġı bólimleri: termobatareyalı jutqısh, ishine termobatareyalı disk jaylastırılġan trubka hám shtativtan ibarat. Aktinometrdiń tiykarġı bólegi, yaġnıy termobatareyali jutqısh manganin hám konstantan poloskalarınıń izbe – iz jalġanıwınan pada etilgen termobatareya juldızsha formasında jaylastırıladı. Barlıq toq nomerli kepserlengen ushlar oray átirapında, jup nomerli kepserlengen ushlar bolsa shette órnatiladi. Aktinometrdan paydalanılġan waqıtda termojuldızshanıń eki ushın GSA – 1 tiptegi galvonometrge jalġanadı.


Sorawlar hám tapsırmalar

1. 
   Quyash radiaciyası dep nege aytıladı?
   
2. 
   Atmosferada Quyash radiaciyası aġımınıń qanday túrleri bar?
   
3. 
   Quyash turaqlısı dep nege aytıladı?
   
4. 
   Quyash spektri qanday bólimlerden ibarat?
   
5. 
   Qısqa hám uzın tolqınlı infraqızıl radiaciyalar ósimlikke qanday tásir kórsetedi?
   
6. 
   Tuwrı Quyash radiaciyası atmosferadan ótiwde ne ushın kúshsizlenedi?
   
7. 
   Atmosferada Quyash radiaciyasınıń shashılıwı qanday betke keledi? Reley nızamı qanday túsindiriledi?
   
8. 
   Tuwrı Quyash radiaciyasınıń sutkalıq hám jıllıq ózgeriwi nelerge baylanıslı?
   
9. 
   Shashılġan Quyash radiaciyası dep nege aytıladı?
   
10. 
    Albedo ne? Túrli tábiyiy betlerdiń albedosına mısallar keltiriń.