9 -tema Quyash radiaciyası

Shashılġan Quyash radiaciyası
Shashılġan Quyash radiaciyasınıń baslanġısh deregi tuwrı Quyash radiaciyası bolġanlıġınan, onıń shaması tuwrı radiaciya sıyaqlı Quyashtıń gorizonttan biyikligine, atmosfera tınıqlıġına hám aspannıń bult penen qaplanıwı dárejesine baylanıslı. Shashılġan radiaciya maksimumi, tuwrı radiaciya maksimumınan anaġurlım az bolıp, Ózbekistan aymaġında túski waqıtta ortasha 0,10-0,18 kVt/m² mánislerine erisedi. Quyashtıń gorizonttan biyikligi anaġurlım joqarı bólsa shashılġan radiaciya aġımı da sonsha kóp bóladı. Quyash gorizontqa jaqınlasqan sayın bolsa shashılġan radiaciya aġımı kemeyip baradı. Atmosfera pataslanıwı kóbeygen sayın shashılġan radiaciya muġdarı da artadı (sebebi atmosferadaġı Quyash radiaciyasın shashıwshı bóleksheleri kóbeyedi). Shashılġan radiaciyanıń bultlıqqa baylanıslılıġı quramalı xarakterge iye. Troposferada anaġurlım joqarıda (10 – 11 km) payda bolıwshı juqa hám aq bultlar shashılġan radiaciya aġımın arttıradı. Joqarı top – top bultlar shashılġan radiaciyanı aspan ashıq kúndeġı mánisine salıstırġanda 8 – 10 márte kúsheytiredi. Aspandı tolıq qaplaġan qalıń hám kúshli eń qoyıw qabat bultları shashılġan radiaciyanı, aspan ashıq kúndeġı muġdarınan kemeytirip jiberedi.
Tashkent qalasında ortasha Quyash waqtı menen saat 12³⁰ da aspan ashıq kuni shashılġan radiaciyanıń energetik jaqtırtılġanlıġı: yanvar ayında 0,10; aprelda 0,17; iyulda 0,15; oktyabrda 0,14 kVt/m² qa teń. Ózine tutasıp atırġan tuwrı radiaciyanıń 70-90% bólegin qaytaratuġın qar qatlamı shashılġan radiaciya aġımın anaġurlım kúsheytiredi. Aspan ashıq kuni teńiz qáddinen biyiklik artqan sayın shashılġan radiaciya muġdarı kemeyedi, sebebi biyiklik asqan sayın tuwrı radiaciyanı shashıwshı atmosfera qatlamlarınıń qalıńlıġı kemeyip baradı. Shashılġan radiaciyanıń aspan ashıq kúndeġı sutkalik hám jıllıq ózgeriwi tuwrı radiaciyana uqsas bóladı. Biraq ertelep shashılġan radiaciya Quyash shıġıwınan aldın payda bóladı, sońınan Quyash gorizonttan kótarilgen sayın shashılġan radiaciya artıp baradı, saat 12-13 lerde maksimal mánisine erisedi hám keshqurın ġıra – shıra waqtınıń tawsılıwı menen nolga teń bolıp qaladı. Jıllıq ózgeriwinde aspan ashıq bólġanda shashılġan radiaciya maksimumi iyul, minimumi bolsa yanvar ayında jetkerilip beriledi. Aspan bult penen tóla qaplanġanda da shashılġan radiaciyanıń jıllıq ózgeriwinıń barısı anaġurlım ápiwayı bóladı. Bultli kunlerde bolsa shashılġan radiaciyanıń sutkalıq hám jıllıq ózgeriwinıń barısı anaġurlım ózgerip ketedi.
Jıyındı Quyash radiaciyası
Qálegen gorizontal hám vertikal betlerde, ósimlikler japıraġına tuwrı Quyash radiaciyası hám shashılġan Quyash radiaciyası bir waqıttıń ózinde túsedi. Ádette gorizontal betke bir waqıttıń ózinde túsiwshi tuwrı radiaciya hám shashılġan radiaciyanı birgelike jıyındı Quyash radiaciyası delinedi. Jıyındı Quyash radiaciyasınıń energetik jaqtırtılġanlıġın Q menen belgileyik. Ol waqıtda: (2)
ġa teń bóladı. Demek, jıyındı radiaciya quramı tuwrı hám shashılġan radiaciyadan ibarat bolıp, tuwrı hám shashılġan radiaciyalar arasındaġı óz - ara qatnas Quyash biyikligi, atmosfera tınıqlıġı hám bultlıqqa baylanıslı túrde ózgerip baradı. Aspan ashıq kúni Quyash biyikligi artqan sayın shashılġan radiaciya úlesi kemeyip baradı. Atmosfera tınıqlıġı qansha artsa, shashılġan radiaciya úlesi sonsha kem boladı. Aspan tolıq tıġız bult penen qaplanġanda Jerge tek shashılġan radiaciya aġımı túsedi. Bult bar bólġanda jıyındı radiaciyanıń túsiwi keń shegarada ózgeredi. Jerge túsiwshi jıyındı radiaciyanıń eń úlken mánisi bultsiz kúnleri (aspan ashıq bólġanda) jetkerilip beriledi. Ózbekstan aymaqlarında jıyındı radiaciya Q dıń kóp jıllıq ortasha mánisleri 0,45-0,96 kVt/m² arasında ózgeredi. [4]
Ortasha Quyash waqtı menen saat 12³⁰ da Tashkent qalasında aspan ashıq kuni Q dıń muġdarı yanvar ayında 0,49, aprel ayında 0,89, iyul ayında 0,94, oktyabr ayında 0,64 kVt/m² ġa teń. Aspan ashıq bólġanda Q sutkalıq ózgeriwiniń barısında maksimal mánisi túski waqıtta jetkerilip beriledi. Jıllıq ózgeriwiniń barisında bolsa Ózbekistan aymaġında Q maksimumı mart – iyun, minimumı bolsa yanvar aylarında jetkerilip beriledi.