9 -tema Quyash radiaciyası

Quyash radiaciyasınıń spektral quramı Quyash radiaciyası hár túrli tolqın uzınlıqlardaġı elektromagnit tolqınlardan ibarat. Nurlanıw aġımları tolqın uzınlıqların tiykarınan mikrometr (mkm), arasında bolsa júdá kishi birlik – nanometr (nm) lerde anıqlanadı, olar óz - ara tómendegi qatnasta: 1 mkm = 10^-6 m; 1 mkm = 10³ nm ġa teń.
Nurlanıw aġımınıń tolqın uzınlıqlar boyınsha bólistiriliwi spektr dep atalıwın bilemiz. [1] Quyash nurlanıw spektri úsh: ultrafiolet (<0,40mkm), kórinetuġın (0,400,76 mkm) hám infraqızıl (0,76 mkm) bólimlerden ibarat. Atmosferanıń joqarġı shegarasında túsetuġın pútin Quyash radiaciyasınıń 46 payızı spektiriniń kórinetuġın bólegine, 47 payızı bolsa infraqızıl radiaciyaga hám 7 payızı ultrafiolet radiaciyasına tuwrı keledi. Tuwrı hám shashılġan radiaciya birgelike Jer betindeġı tábiyiy jaqtırtılıwdı payda etedi, basqasha aytqanda tolqın uzınlıqları 0,40 mkm dan 0,76 mkm ġa shekem bólġan elektromagnit tolqınlar jaqtılıq tásirin payda etedi.
Quyash jaqtılıġınıń jińıshke dástesin shiysheden tayarlanġan úshmúyeshli prizmadan ótkizilgende, onnan sınıp ótiwde qızıl, qoyıw sarı, sarı, jasıl, hawa reń, kók, fiolet sıyaqlı reńli nurlarġa ajıraladı.
Spektrdeġı tiykarındaġılardı sáykes tolqın uzınlıqlar shegaraların tómendegishe kórsetiledi:
fioletke 390-455 nm,
kókke 455-485 nm,
Hawa reńge 485-505 nm,
jasılġa 505-550 nm,
sarı-jasılġa 550-575 nm,
sarıġa 575-585 nm,
qoyıw sarıġa 585-620 nm,
qızılġa 620-760 nm.
Qızıl nurlar shegarasında 620-700 nm dı qızıl dep, 700-760 nm shegaradaġısın bolsa úlken tolqınlı qızıl nurlar dep ataladı. [4]
Ósimlikler fiziologiyası kóz qarasınan kók degende tolqın uzınlıġı 400-500 nm, sarı-jasılda 500-600 nm, tóq sarı – qızılda 600-700 nm ġa hám úlken tolqınlı qızıl degende 700-760 nm tolqın uzınlıqlı nurlardı túsiniledi. Biologiya hám ósimlikler fiziologiyasında infraqızıl nurlardı eki bólimge: qısqa tolqınlı infraqızıl nurlar (760-1100 nm) hám úlken tólqın uzınlıqlı (>1,1 mkm) bólimlerge ajıratıladı.
Insan kózine reńli nurlarınıń birgelikeġı tásiri aq jaqtılıq taassurotini payda etedi. Quyahtan Jer tárepke nurlanıw aġımlarınan tısqarı zaryadlı bólekshelerden ibarat korpuskulyar nurlanıw da keledi. Biraq korpuskulyar nurlanıw Jer betinnen 100 km dan artıq biyikliklerdegi atmosfera qatlamlarında pútkilley jutıladı.
Quyash nurlanıw spektrinda energiyanıń tiykarġı bólegi 0,20 mkm dan 24,0 mkm ġa shekem tolqın uzınlıqlar shegarasında tuwrı keledi. Atmosferanıń joqarı shegarasında Quyash nurlanıwı spektrinde energiya maksimumi 0,48-0,49 mkm tolqın uzınlıqlarġa, yaġnıy spektiriniń kók - hawa reń bólegine sáykes keledi. Jer betindeġı tuwrı radiaciya spektrinde energiya maksimumı bolsa sarı – jasıl tarawga tuwrı keledi.