9 -tema Quyash radiaciyası

3.4-расм. Тўғри қуёш радиациясининг қуёш нурларига тик қўйилган юзадаги (S) ва горизонтал юзадаги (S¹) энергетик ёритилганликлари
Tuwrı Quyash radiaciyası. Jer betindegi bazı bir betke túsetuġın Quyash nurlanıw energyasınıń az yamasa kópligin anıqlawda Quyash radiaciyasınıń payda etken energetik jaqtırtılġanlıġı túsinigidanen paydalanıladı. Quyash nurlarına tik jaylasqan birlik betke waqıt birliginde túsiwshi tuwrı radiaciya muġdarına tuwrı Quyash radiaciyasınıń tik maydandaġı energetik jaqtırtılġanlıġı dep aytıladı. [1] Tuwrı radiaciyanıń Quyash nurlarına tik qoyılġan maydandaġı energetik jaqtırtılġanlıġın S, Quyash zenitta bólmaġanında tuwrı radiaciyanıń gorizontal maydandaġı energetik jaqtırtılġanlıġın S¹ háribi menen belgileyik. Quyashtıń gorizonttan baslanatuġın biyikligi h_o dep alayıq. (4-suwret)
Bul jaġdayda S hám S¹ arasındaġı qatnas tómendegishe bóladı: . (1)
Bul (1) formuladan kórinip turġanınday, h_o=90 bólġandaġı S¹ = S qa teń bóladı, h_o diń basqa mánislerinde bolsa hámme waqıtta S¹ < S qatnas saqlanadı.
Tuwrı radiaciyanıń energetik jaqtırtılġanlıġı Quyashtıń gorizonttan biyikiligine, atmosfera tınıqlıġına baylanıslı hám baqlaw ornınıń teńiz qáddinen biyikligi asıwı menen artadı. Ózbekiston Respublikası aymaġında tegisliklerde hawa ashıq kúnleri túski saatlarda S tıń mánisleri 0,80-0,94 kVt/m² shegarada ózgeredi. Jer betinnen biyiklik artqan sayın da S tıń mánisleri artıp baradı. Mısalı, biyik tawlı jerdeġı Qi-zilcha meteorologiyalıq stanciyasında S tıń kóp jıllıq ortasha mánisleri 0,94-1,06 kVt/m² shegarada ózgergen, maksimal mánisi bolsa 1,21 kVt/m² qa jetken. Jer betinen 4-5 km biyiklikte bolsa S tıń mánisleri 1,18 kVt/m² tan artıq bóladı. Biyiklik artqan sayın S tiń artıwına sebep, joqarıga kóterilgen sayın Quyash nurlarınıń hawadaġı ótetuġın jolı qısqarıp, tuwrı radiaciyanı jutıwshı hám shashıwshı bóleksheler sanınıń kemeyip barıwı bolıp tabıladı.

3.5-suwret. Тaшкент qalasında Quyash
nurlarına vertikal (1) hám горизонтал
jaylastırılġan maydan (2) гe túsip atırġan tuwrı радиация энергетик jaqtırtılıwdıń суткалıq ózgeriwi

Tuwrı Quyash radiaciyası sutka hám jıl dawamında ózgeredi. Hawa ashıq kuni azanġı waqıt Quyash shıqqannan baslap, tuwrı radiaciya aldın tez, keyin ásterek arta baslaydı, haqıyqı tús waqıtta bolsa eń úlken – maksimal mánisine jetedi. Tústen keyin Quyash bataqanınsha aldın ásterek, sońınan tezirek kemeyedi hám Quyash batqanda nolge teń bóladı. Biraq atmosfera tınıqlıġı kún dawamında ózgerip turadi. Sonıń ushın tuwrı radiaciyanıń kúndizgi ózgeriwi imek sızıġı hátteki bultsız kúnleri de tús waqtına salıstırġanda simmetrik bólmaydı, tuwrı radiaciyanıń kúndizgi ózgeriwi tuwrı iymek sızıqtan anaġurlım shetlesedi. Biraq tuwrı radiaciyanıń ortasha mánisleri tiykarinda sızılsa, ol anaġurlım tuwrı imek sızıqqa aylanadı. Tashkent qalasındaġı tuwrı radiaciya energetik jaqtırtılıwınıń Quyash nurlarına vertikal (1) hám gorizontal (2) qoyılġan maydandaġı sutkalıq ózgeriwinıń iyun hám yanvar alarındaġı ortasha mánisleri 3.5-suwrette kórsetilgen.

5-suwretten kórinip turġanınday, S¹ diń mánisleri S qa qaraġanda az boladı. Bul ayırmashılıq ásirese qıs aylarında úlken, jaz oylarında hár qanday jerde Quyash aspanda anaġurlım biyikte bólganınan S hám S¹ lardıń mánisleri bir – birine jaqın bóladı. Mısalı, Ózbekstan amaqġınıń eń arqa tochkasında (4535¹ arqa keńlikte) jazda Quyashtıń gorizonttan eń úlken biyikligi 68 qa qısta bolsa 21 qa teń. Ózbekiston aymaġınıń eń qubla tochkaında (sh.k. 3710¹) Quyashtıń gorizonttan eń úlken biyikligi jazda 76 qa, qısta bolsa 29 qa shekem kemeyedi. Sonıń ushın qubla aymaqlarda túsiwshi tuwrı radiaciya muġdarı, arqa aymaqlarda túsiwshi tuwrı radiaciya muġdarınan artıq bóladı. [3] Endi bazı bir qalalar ushın tuwrı radiaciyanıń maksimal mánislerine tiyisli keltiremiz (kVt/m²): Irkutskda 1,03; Moskvada 1,03; Tbilisida 1,05; Tashkentte 1,06. Bul maġlıwmatlar geografik keńlik kemeyip barıwınan qansha Quyashtıń gorizonttan biyikligi artsada, tuwrı radiaciyanıń maksimal mánisleri júdá kem artıwın kórsetedi. Bunday jaġdaydı geografik keńliktiń kemeyiwi menen hawadaġı suw puwı muġdarınıń artıwı hám qubla aymaqlarda hawadaġı shań bólekshelerınıń kóbeyiwi menen anıqlanadı. Ózbekiston aymaġında tuwrı radiaciyanıń jıllıq ózgeriwinde aylıq ortasha mánislerden maksimumi báhárde mart – aprel aylarına tuwrı kelip, 1,067 kVt/m² qa shekem jetedi, eń az – minimal mánisi bolsa dekabr ayına tuwrı keledi. Bunday bolıwına sebep, zaj aylarında atmosferada shań bólekshelerı hám suw puwları kóp bolġanınan, olar tuwrı radiaciyanı kóp jutadı. Nátiyjede Jer betine jetip keliwshi tuwrı radiaciya aġımı anaġurlım kúshsizlenedi. Báhárde bolsa hawa anaġurlım taza bolıp shań hám suw puwları kem bóladı. Sonıń ushın Jer betine túsiwshi tuwrı radiaciya aġımı báhárde eń úlken mánisine erisedi.