8-mavzu: viruslar reproduksiyasi viruslarning reproduksiyasi Virus va hujayra orasidagi munosabat

Virus va hujayra retseptorlari. T-juft faglarni hujayraga adsorbsiyalanishini o‘rganishlar shuni ko‘rsatdiki, virus dum qismi bilan hujayraga adsorbsiyalanadi. Xuddi shu kabi faglarni DNK siz po‘st qismi ham adsorbsiyalanadi. Bu hususiyat faglarni dum qismiga va fibrillariga ham xosdir. Ammo faglarni DNK si va uning bosh qismi adsorbsiyalanish xususiyatiga ega emas. Demak fibrillari yo‘qotilgan fag hujayraga adsorbsiyalanmaydi. Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki fag fibrillari qandaydir adsorbsiyalanishni ta’minlaydigan strukturaga ega. Fag fibrillardagi qandaydir strukturalar ularni hujayra bilan adsorbsiyalanishni ta’minlaydi. Bunday hujayra bilan birinchi muloqatda bo‘ladigan strukturalar virus retseptorlari nomini oldi. Bu tushunchani boshqa viruslarga ham tatbiq qilinadigan bo‘lsa masalan, sferik viruslarda retseptor vazifasini ular sathidagi ma’lum kimyoviy guruhlar bajarishi mumkin. Bu retseptorlar hujayra sathidagi ularga mos guruhlar bilan munosabatda bo‘ladilar. Bunday virus retseptorlarining kimyoviy strukturalari hali yaxshi o‘rganilmagan. Ammo, virus po‘sti oqsilidagi ma’lum guruhlarni (sulfgidril) blokirovka qilib qo‘yish, aminkislotalardagi ainogruppalarni dezaminirlash adsorsiyalanish xususiyatini yo‘qotishiga olib keladi. Ba’zan fag zarralarini mutatsiya natijasida ham adsorbsiyalanishi yo‘qoladi, bu o‘z navbatida virus yuqumliligi ham yo‘qolishiga olib keladi.
Hujayra retseptorlari. Hujayraning sathi ham viruslarni bog‘lanishiga javobgar ma’lum hujayra retseptorlariga ega. Ular hujayraning ba’zi morfologik strukturalarida joylashgan. M., Bacillus subtilis ning faglari faqat ho‘jayin-hujayraning hivchinlariga, RNK tutuvchi faglar E.coli ni F jinsiy faktoriga ega hujayralariga, to‘g‘rirog‘i F-pili larga adsorbsiyalanadi. E.coli ni retseptorlari ancha chuqurroq o‘rganilgan bo‘lib, fagni adsorbsiya qiladigan struktura hujayra devorida joylashgan. Hujayra devori uch qavatdan tuzilgan - tashqi – lipoproteid va lipopolisaxarid va ichki mukopeptid polimeri. T-3, T-4 va T-7 faglar faqat liopolisaxarid qavatga (uni ham maxsus L-gala-D-mannogeptozasi bo‘lsa), T-2 va T-6 faglar ichak tayoqchasini lipoproteid qavatiga yopishadi. T-5 fagi esa hujayradan gomogen preparat qilib ajratib olingan o‘lchami 30 nm lik hujayra strukturasiga yopishadi. Bu zarrachalar markaziy lipopolisaxarid va lipoproteid qavatlardan iborat. T-1 fagi uchun retseptorlar ajratish imkoni bo‘lgani yo‘q. Ammo bu fag faqat tirik hujayralargagina yopishadi.
Hayvon hujayralari bilan olib borilgan tajribalar shuni ko‘rsatdiki, ulardan ba’zi retseptorlarni ajratib olish imkoni bo‘ldi, ya’ni poliomielit virusini hujayra membranasidagi lipoproteid strukturalariga, ba’zi gerpes va arboviruslarning retseptorlari ham lipoproteid strukturaga ega ekanligi aniqlandi. Gemagglyutinatsiya qiluvchi enteroviruslarni odam eritrotsitlaridagi retseptorlari oqsil, lipid va uglevodli qismlardan tuzilgan. Miksoviruslarni va yopishtiradigan hujayra retseptorlari ancha yaxshi o‘rganilgan bo‘lib, ular N – atsetilneyramin kislotadir:

Hujayra retseptorlari ham virus retseptorlari kabi kimyoviy ta’sir natijasida, mutatsiya natijasida o‘zgirishi va yuqumliligini yo‘qotishi mumkin. Natijada virusga chidamli hujayralar hosil bo‘ladi.