8-mavzu: temperaturani o’lchash usullari va asboblari. Reja

R
t
 = R
0
[ 1
 + At + Bt
2
 + Ct
3
(
t
- 100)], 
(3.7) 
0 dan +630°C gacha oraliqda esa, 
R
t
 = R
0
(1
+At + Bt
2
) 
(3.8) 
tarzida ifodalanadi, bunda
 R
t
va
 R
0
moc ravishda
 t
va 0°C temperaturalarda platina qarshiligi;
 A, V, S 
—
o‗zgarmas koeffitsientlar bo‗lib, ularning qiymati termometrni daraja 
lashda kislorod, suv va oltingugurtning qaynash nuqtalari bo‗yicha aniqlanadi. Standart qarshilik 
termometrlarida qo‗llaniladigan PL-2 markali platina uchun (4.3) va (4.4) tenglamalardagi koeffitsientlar 
kuyidagi qiymatlarga ega:
A = 3,96847

10
-3
1/°S;
V
= - 5,847

10
-7
1/S; 
S= - 4,22

10
-12
1/S. 
Texnik termometrlarni tayyorlashda ishlatiladigan PL-2 markali platina uchun
 R
100
/R
0
 =
1,391. 
0°C da platinali qarshilik termometrlari quyidagi qarshiliklarga ega bo‗lishi mumkin: 1, 5, 10, 50, 100 
va 500 Om (amalda 
R
0
= 46 Om li termometrlar ishlatiladi). Bu qarshilik termometrlari uchun o‗zgartishning 
nominal statistik xarakteristikasiga quyidagi belgilashlar kiritilgan: 1P, 5P, 10P, 50P, 100P va 500P (
R
0
= 46 
Om qarshilikli termometrlar Gr21 deb belgilangan). 
Platinaning kamchiliklaridan biri uning tiklovchi muhitda metall bug‗lari, uglerod oksidi va boshqa 
moddalar bilan ifloslanishidir. Bu ayniqsa yuqori temperaturalarda namoyon bo‗ladi. 
Nikelli va temirli qarshilik termometrlari —60 dan +180°C gacha temperaturalar oralig‗ida 
chiqariladi. Ular III klassda chiqariladi. Nikelь va temir elektr karshilikning nisbatan katta temperatura 
koeffitsientiga ega: 
α
Ni
= (6,21 - 6,34)

10
-3
K
-1
;
α
G‗e
= (6,25 - 6,57)

10
-8
K
-1
va solishtirma qarshiligi nisbatan katta. 
δ
Ni
= 1,18- 1,38

10
-7
Om

m; 
δ
G‗e
= 0,55 - 0,61 

10
-7
Om

m. 
Ammo bu metallar quyidagi kamchiliklarga ega: ularni sof holda olish qiyin, bu esa bir-birini 
almashtira oladigan qarshilik termometrlari tayyorlashda kiyinchilik tug‗diradi; temir va, ayniqsa, nikelь 
qarshiligining temperaturaga bog‗liqligi oddiy empirik formulalar bilan ifodalanadigan egri chiziqlardan 
iborat emas; nikelь va ayniqsa, temir nisbatan past temperaturalarda ham osongina oksidlanadi. Bu 
kamchiliklar qarshilik termometrlarini tayyorlashda nikelь va temirni qo‗llanishni cheklab qo‗yadi.
3.7-rasmda solishtirma elektr qarshilikning yuqorida ko‗rilgan metallar temperaturasiga bog‗lanishi 
berilgan. 
Qarshilik termometrlarini (termistorlarni) tayyorlash uchun yarim o‗tkazgichlar (ba‘zi metallarning 
oksidlari) ham ishlatiladi. YArim o‗tkazgichlarning muhim afzalligi ularning temperatura koeffitsientining 
kattaligidir. Termoqarshiliklar tayyorlashda titan, magniy, temir, marganets, 
kobalьt, nikelь, mis oksidlari yoki ba‘zi metallarning (masalan, germaniy) 
kristallari turli aralashmalar bilan birgalikda qo‗llaniladi. 
YArim o‗tkazgich termometr qarshiligi (termorezistor qarshiligi) 
bilan temperatura orasidagi bog‗lanish quyidagicha ifodalanishi mumkin: 
R
t
= 
R
0
exp
.
0
0








T
T
T
T
B
(3.9) 
R
0
qiymat
 T
0
temperaturada termometr qarshiligi bilan aniqlanadi, 
V
qiymat esa, termometr tayyorlanadigan yarim o‗tkazgich materialiga 
bog‗liq. 
1,5 K va undan yuqori temperaturalarni o‗lchash uchun germaniyli 
termorezistorlar ayniqsa keng tarqalgan. 
— 100 dan +300°C gacha temperaturalarni o‗lchash uchun 
oksidlanuvchi yarim o‗tkazgich materiallardan foydalaniladi. YArim 
o‗tkazgichli termorezistorlarning o‗zgartish koeffitsientlari metall simdan 
qilingan sezgir elementli qarshilik termometrlarinikiga qaraganda bir necha 
tartibga ortiq. Ammo individual darajalash zarurati temperaturani o‗lchashda yarimo‗tkazgichli 
termorezistorlarni keng qo‗llanish imkonini cheklab qo‗yadi. 
Temperaturani o‗lchashda MMT-1, MMT-4, MMT-6, KMT-1, KMT-4 turdagi termoqarshiliklar 
ishlatiladi. 
YArim o‗tkazgichli termorezistorlar ko‗proq termosignalizatsiya va avtomatik himoya qurilmalarida 
qo‗llaniladi.