8-mavzu: qadimgi dunyodagi iqtisodiy g’oyalar. Feodal jamiyati va uning yemrilishi davridagi iqtisodiy ta’limotlar. O’rta osiyodagi temuriylar davrigacha bo’lgan va temuriylar davridagi iqtisodiy g’oyalar. Reja

Alisher Navoiy asarlaridagi iqtisodiy g`oyalarning mohiyati
. Buyuk mutafakkir Alisher 
Navoiy ijodida ham iqtisodiy g`oyalar muhim o`rinni egallaydi. Uning asarlarida va faoliyatida 
ayniqsa tijorat, savdo masalalari ancha mukammal yoritilgan. A.Navoiy asarlarida savdogarlik 
ishi ma'qullanadi, lekin tovlamachi va chayqovchi qattiq tanqid qilinadi. A.Navoiy davlat arbobi 
sifatida mamlakatni tinch saqlash, obodonlashtirish ishiga katta hissa qo`shdi. U tirikligida mingta 
inshoot qurishga va'da bergan va va'dasining ustidan chiqqan, ko`pgina madrasa, shifoxona, 
hammom, ko`prik, rabot va boshqalarni o`z hisobidan qurdirgan. Mehnatning inson va 
jamiyatdagi o`rniga, do`stlikka yuksak baho bergan.
Alisher Navoiy (1441-1501) shoir va davlatning yetakchi vaziri sifatida nom qozongan. 
Navoiyning mana bu sifatlari uning ijtimoiy-iqtisodiy, falsafiy qarashlarida yaqqol ko`zga 
tashlanadi. Navoiy o`z davrining progressiv kishisi sifatida gumanistik va vatanparvarlik 
mafkurasi ramkasidan otilib chiqdi. U o`z davrining siyosiy va iqtisodiy ahvolini yaxshilash, 
mamlakatning iqtisodiy qudratini barkamollashtirish uchun kishilarda gumanistik vatan-parvarlik 
xislatlarini uyg`otish kerak ekanligini erta tushunib yetdi.
Navoiyning dastlabki ijtimoiy-iqtisodiy fikrlari shakllangan asari - bu 1469 yilda Husayn 
Boyqaroning taxtga kelishiga bag`ishlangan "Hiloliya" asaridir. Husayn Boyqaroning taxtga 
kelishini Navoiy zulmat qorong`uligini yoritadigan "hilol", ya'ni uch kunlik oy bilan 
tenglashtiradi. Mamlakatning iqtisodiy, siyosiy qudrati mustahkamlanishiga, aholining ijtimoiy, 
moddiy ahvoli yaxshilanishiga, feodal urushlarga barham berilishiga, mamlakatda tinchlik 
o`rnatilishiga ishongan. Navoiy Husayn Boyqaroni shohlar shohi deb maqtaydi. Lekin Navoiy, 
maqtash bilan birga muhim ijtimoiy-iqtisodiy fikrlarni ham ilgari suradi. Hukmdorni maqtash 
Navoiy tomonidan qo`llanilgan taktik bir usul edi. Uning asosiy strategik maqsadi esa 
mamlakatning iqtisodiy-siyosiy ahvolini yaxshilashga, yagona markazga, markazlashgan, qudratli 
davlat barpo qilishga qaratilgan edi. Navoiy Husayn Boyqaroning taxtga kelishidan mamlakatning 

---

JDPI, Maktab menejmenti yo
’nalish
i 1-kurs uchun Iqtisodiyot fanidan ma
’ruzalar matni
ijtimoiy-iqtisodiy, sotsial-siyosiy va madaniy-oqartuv sohalarida yuksak o`zgarishlar amalga 
oshirilishiga katta umid bog`laydi. Navoiy shaxsning tarixdagi roliga katta e'tibor berib, mamlakat 
iqtisodiy ahvoli shu mamlakat hukmdorining aql-idroki va qobiliyatiga bog`liq deb hisoblaydi. 
Agar mamlakat hukmdori fanlarni, ayniqsa, iqtisodiyot, tarix, falsafa va siyosiy fanlarni 
mukammal bilsa, u boshqarayotgan mamlakat obod va badavlat bo`ladi, agar teskarisi bo`lsa, 
mamlakat qashshoq va xarob bo`ladi, deydi. Navoiy boshsiz tana bo`lmaganidek, podshosiz 
davlat ham bo`lmaydi deb tarixda realist sifatida nom qoldirdi. Husayn Boyqaro hukmronlik 
qilgan davrda mamlakatda nisbiy rivojlanish ko`zga tashlandi. Savdo-sotiq kengaydi, 
hunarmandchilik va dehqonchilik yaxshi yo`lga qo`yildi. Irrigatsion inshootlar qurilishi ham 
kengaydi. Navoiy Markaziy Osiyo sharoiti uchun irrigatsion inshootlarni kengaytirish - iqtisodiy 
rivojlanishga olib boruvchi muhim omillardan biridir, deydi. A.Navoiyning bevosita rahnamoligi 
ostida 70 dan ortiq kanallar va ariqlar qazildi. Milliy daromadning asosiy qismini qishloq 
xo`jaligida yetishtiriladigan hosildan olinadigan daromad tashkil etardi. Feodal jamiyatda 
irrigatsiya inshootlarini qurishni kengaytirish o`sha davr iqtisodiyotini rivojlantirishga keng ta'sir 
ko`rsatar edi. Navoiy feodalizm davrida asosiy ishlab chiqarish vositasi bo`lgan yerni 
kengaytirishga, uning mahsuldorligini oshirishga katta e'tibor berdi (В.Захидов. Мир идея и 
образ А.Навои).
Navoiy boylikni ikki yo`l bilan topish mumkin, deydi. Birinchi yo`li - bu o`z mehnati bilan 
iqtisod qilib boylikni to`plash, orttirish, yig`ish va o`ziga to`q yashash. Bunday boylik to`plashga 
Navoiy hayrihohlik bildirdi. U olingan va to`plangan boylikni uch qismga bo`lib, birinchi qismini 
ketgan harajatga, ikkinchi qismini o`zining va oilasining ehtiyojlariga, uchinchi qismini esa 
aholining ijtimoiy manfaatlari uchun sarflashga chaqiradi. Masalan, 1482 yilda yozilgan 
"Vaqfiya" asarida A.Navoiy shaxsan o`zining yerlaridan olingan daromad misolida daromadning 
o`z harajatlari va oila ahliga yetarli qismini olib qolib, qolgan qismini aholining foydali mehnatiga 
sarflashga chaqirgan. Boylik topishning ikkinchi yo`liga esa, ya'ni o`g`rilik, ta'magirlik va zo`rlik 
hisobiga boylik orttirishga Navoiy keskin qarshi chiqadi. U bunday ishlardan nafratlanadi va shu 
yo`l bilan boylik orttirayotgan kishilarni jamiyat hisobiga yashayotgan va boylik orttirayotgan 
parazit qatlamdir, deb ta'riflaydi.
A.Navoiy ijodining durdona asarlaridan biri 1500 yilda yozilgan "Mahbub-ul-qulub" 
asaridir. Ushbu asarda Navoiyning iqtisodiy fikrlari mujassamlashgandir. Navoiy bu asarida 
jamiyatni sotsial tabaqalarga bo`lib, ularning jamiyatda tutgan o`rnini ko`rsatib berishga harakat 
qiladi.
Asarning birinchi qismida ularning tabaqalariga va kasblariga xarakteristika beradi. Ikkinchi 
va uchinchi qismlarda yaxshi fe'llar va yomon xislatlar to`g`risida ma'lumot beriladi. Navoiyning 
fikricha, dehqonlar, hunarmandlar va chet el bilan aloqasi bor savdogarlar jamiyatda moddiy 
ne'mat yetishtirishda, yaratishda va mamlakat boyligini oshirishda muhim o`rin tutadi. A.Navoiy 
dehqon va uning ishlab chiqarishdagi roli to`g`risida quyidagi fikrlarni bildiradi: "Don sochuvchi 
dehqon yerni yorish bilan rizq yo`lini ochuvchidir". Dehqon, ya'ni ishchi kuchi mahsulot ishlab 
chiqarish vositalari bilan qo`shilishi lozim va shartdir. Navoiy ishlab chiqarish vositalarining 
moddiy boylik yaratishdagi rolini quyidagicha e'tirof etadi: "Qo`shi ham ikki zo`r polvon bo`lib, 
yukiga bo`ysunib oldida yuradi, ishlashda hamdam va hamqadam, dehqon ularni surishda xuddi 
odam. Dunyo obodi xuddi ulardan. Har ne qilsalar harakat, xalqqa ham yetar ovqat ham barakat!". 
Demak, dehqon ish kuchi, qo`shi va ho`kizlari esa ishlab chiqarish qurollari, yer esa mehnat 
predmeti, hammasi birgalikda ishlab chiqarish kuchlarini tashkil qiladi. Navoiy ishlab 
chiqarishdagi hal qiluvchi omil, hal qiluvchi element - bu dehqon, ya'ni ishchi kuchidir, degan 
fikrni bildiradi. Yuqorida zikr etib o`tilganidek,

---

JDPI, Maktab menejmenti yo
’nalish
i 1-kurs uchun Iqtisodiyot fanidan ma
’ruzalar matni
A.Navoiyning fikriga ko`ra, yakka kishi hech narsa ishlab chiqara olmaydi. Biron narsa 
ishlab chiqarish uchun boshqa-boshqa toifadagi odamlar doim bir-birlari bilan bevosita aloqada 
bo`lishlari kerak. Masalan, dehqonga mehnat qurollari zarur bo`lsa, hunarmandga non kerak, 
dehqonga ham, chorvadorga ham hunarmandchilik va attorlik mahsulotlari suv bilan havodek 
zarur. Shunday qilib, baliq suvsiz yashay olmaganidek, barcha turdagi ishlab chiqaruvchi kuchlar 
ham bir-birisiz rivojlana olmaydi, deydi Navoiy. Dehqonlar va boshqa sohada mashg`ul kishilar 
ishlab chiqarish uchun boshqa ishlab chiqaruvchilar bilan ishlab chiqarish jarayonida, taqsimotda, 
ayirboshlashda va iste'molda bir-birlari bilan o`zaro aloqada bo`lishi kerak.
A.Navoiy feodalizm davrida, feodalizm jamiyatida dehqon mehnatining katta ahamiyat kasb 
etishini va mavjud jamiyat dehqon mehnati ustiga qurilganligini e'tirof etadi. Dehqon mehnatining 
mahsulini novvoy, unfurush, qo`shchi va o`roqchi, mashoqchi va boshqalar orziqib kutadi. Shu 
bilan birga dehqon ham ularga, ularning mehnatiga hamohangdir. Ularsiz hech narsa ishlab 
chiqara olmaydi. Demak, bu bilan
Navoiy ishlab chiqarish munosabatlarini e'tirof etadi. Uning fikricha, dehqon o`z mehnati 
bilan o`z ehtiyojiga zarur bo`lgan mahsulotni keragidan ko`proq ishlab chiqarib, jamiyat va uning 
ishlab chiqarishda ishtirok etmaydigan qismini ham moddiy ne'mat bilan ta'minlaydi. Navoiyning 
mana bu fikri qo`shimcha mahsulot faqat qishloq xo`jaligida degan fiziokratlar fikriga mos keladi. 
Navoiy qishloq xo`jaligining rivojlanishi mamlakat qudratini oshirishda katta ahamiyat kasb etadi, 
degan o`ta ilg`or fikrni ilgari suradi. Bu fikr o`sha davr, ya'ni feodalizm davri gullab-yashnagan, 
uning negizini dehqonchilik ishlab chiqarishi tashkil qilgan bir pallada o`ta to`g`ri fikrgina bo`lib 
qolmay, balki tarixiy haqiqat hamdir. A.Navoiy jamiyatda muhim tabaqa bo`lgan savdogarlarning 
o`zini ham ikki guruhga bo`ladi. Birinchi guruh - chet el bilan savdo aloqalari olib boruvchi 
savdogarlar guruhi. Ikkinchi guruh - mamlakat ichkarisidagi olibsotarlar guruhi. Chet ellar bilan 
savdo-sotiq olib boruvchi savdogarlarga Navoiy ijobiy qaraydi va ularning faoliyatiga xayrihoxlik 
bildiradi. Bozorlardagi savdogarlarga, ya'ni olib sotarlarga esa tanqidiy ko`z bilan qaraydi. Ular 
o`z manfaatiga xizmat qilib, boshqalar hisobiga boyiydi. Shuning uchun ularning turgan-bitgani 
mamlakat uchun zarardir, deydi. Savdogarning asosiy maqsadi foyda olishdir. Biri yuz bo`lishidan 
boshida savdo to`la, bo’zi shoyi bo`lishidan ko`nglida istak ko`p. Bu yerda savdogar Navoiyning 
"Hotam Toyiy" asaridagi o`tin teruvchi cholga qarama-qarshidir. Chol kuni bilan mehnat qilib 
o`tin teradi va bu o`tinni bozorga olib borib, pulga sotadi. O`tin puliga esa mahsulotlar, ya'ni 
iste'mol mahsulotlari sotib oladi. Bu joyda "tovar - pul - tovar" jarayoni boradi. O`tinchi cholning 
ayirboshlashdan ko`zlagan maqsadi iste'mol qiymatidir. Navoiyning fikricha, savdogarning sotib 
olishdan maqsadi qimmatroq sotishdir. Savdogar birini yuz, yuzini ming qilmoqchi bo`ladi, deydi. 
Qo`ygan oz puli ko`p bo`lib qaytib kelishini istaydi, ya'ni uni ayirboshlashdan maqsad qiymatdir 
yoki "pul - tovar - pul" (P-T-P) dir. Demak, Navoiyning fikrida kapitalning dastlabki formalaridan 
biri mavjud bo`lgan. U shahar olibsotarlari haqida quyidagilarni aytadi: "Shahar olibsotarlari 
xiyonatchi, o`ziga foyda va boshqalarga qahat istovchi, uning foydasi xalqqa ziyon, arzon olib 
qimmat sotish uning orzusi. Olishda shoyini bo`z deydi, sotishda bo`zni maqtab shoyi deydi. 
Molini tovar o`rnida o`tkaza olsa, to`xtatib turish yo`q. Do`konida insofdan boshqa barcha mol 
mavjuddir!" (A.Navoiy. Asarlar to`plami. XII tom,199-bet).
A.Navoiy o`zi ishlab chiqarishda va ishlab chiqarish sohasida mashg`ul bo`lmasada, o`z 
aqliy va ijodiy mehnati bilan jamiyat uchun kerak bo`lgan tabaqalarni e'zozlaydi, olimlar, tabiblar, 
shoirlar, muhandislar va boshqalarni jamiyat uchun zarur qatlamdir, deydi, ana shu kasb egalarini 
o`z mas'uliyat va burchlarini sezishga chaqiradi. Alisher Navoiy hazratlari o`z asarlarida 
iqtisodiyotning ravnaqi inson manaviyatining kamoloti bilan uyg`unligini takror-takror qayd 
etganlar. Jumladan mamlakat obodligi va el farovonligini yuksak manaviyat bilan quyidagicha 

---

JDPI, Maktab menejmenti yo
’nalish
i 1-kurs uchun Iqtisodiyot fanidan ma
’ruzalar matni
bog`lagan: To hirsu havas xirmoni barbod o`lmas, to nafsu havo qasri baraftod o`lmas, to jabr 
zulm jonig`a bedod o`lmas, el shod o`lmas, mamlakat obod o`lmas.