8-mavzu: qadimgi dunyodagi iqtisodiy g’oyalar. Feodal jamiyati va uning yemrilishi davridagi iqtisodiy ta’limotlar. O’rta osiyodagi temuriylar davrigacha bo’lgan va temuriylar davridagi iqtisodiy g’oyalar. Reja

Shoxruh Mirzo va Mirzo Ulug`bek davridagi iqtisodiy islohotlar
. A.Temur vafotidan 
keyin Shohruh va Ulug`bek (1394-1449) podsholigi (1409-1449) davrida iqtisodiyot yaxshi 
rivojlandi. Ayniqsa, qo`shni mamlakatlar bilan savdo-sotiq munosabatlari o`sdi. Bu 
Movarounnahrda (arabcha "daryo ortidagi" (mamlakat) degani) 1428 yilda Ulug`bek tomonidan 
o`tkazilgan pul islohoti bilan bog`liqdir. Jamiyatda pulning ahamiyatini yaxshi tushungan holda 
uning qadr-qimmatini oshirish uchun harakat qilingan. O`sha davrda muomaladagi fulusiy chaqa 
pullar yengil vaznda bo`lib, savdo rivojiga to`siqlik qilgan. Ulug`bek yengil vaznda zarb etilgan 
va muomalada yurgan barcha chaqa pullarni man etdi. Eski chaqalarni yangisiga almashtirib, 
ichki savdoning mayda mis pullarga bo`lgan talabini qondirish uchun u bir vaqtning o`zida 
Buxoro, Samarqand, Qarshi, Termiz, Toshkent, Shohruhiya va Andijon shaharlarida zarbxonalar 
tashkil etib, bir xil vazndagi salmoqli fuluslarni zarb ettirib, muomalaga kiritdi. Eski chaqalar 
qisqa vaqt davomida yangi pullarga almashtirilib olingach, mis pullar zarbini markazlashtirish 
maqsadida boshqa shaharlardagi zarbxonalarga barham berildi. Faqat Buxoro zarbxonasi (poytaxt 
Samarqandda emas) saqlab qolindi. Xalq orasida "fulusi adliya", ya'ni adolatli chaqa nomi bilan 
shuhrat qozongan bu yangi mis fuluslar mamlakatning barcha shahar va qishloqlarida keng 
muomalaga kirib, davlatning ichki savdosini naqdina bilan to`la ta'minlay boshladi. Ichki chakana 
savdo-pul munosabatlaridagi tanqislikni fulusning vazni va qiymatini oshirish bilan hal etilishi 
o`rta asrlar sharoitida nodir va favqulodda voqea bo`lsada, har holda Ulug`bekning bunday 
islohoti mamlakatda hunarmandchilik buyumlarining ichki chakana savdosi uchun keng yo`l 
ochib berdi. Ayni vaqtda tashqi savdodan keladigan daromadni oshirish maqsadida "tamg`a" boji 
ham birmuncha oshirildi, ya'ni hozirgi til bilan aytilganda proteksionizm siyosatidan foydalanildi.
Ulug`bek (1394-1449) tarixda ko`proq davlat arbobi sifatida emas, bunyodkor inson, yuksak 
zehnli olim sifatida mashhurdir. Uning dong`i dunyoga ketgan, astronomiya, tarix ilmlariga oid 
asarlari mavjud. Bu yerda biz Ulug`bekning ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatiga alohida e'tibor 
bermoqchimiz. Bu davrda mamlakat iqtisodiyotining asoslariga alohida qunt qilinadi, busiz 
rivojlanish bo`lmasligini hokimlar yaxshi tushunishgan. Sug`orish tarmoqlari qurilib, ular 
toshhovuz, darg`ot, navo, chig`ir, charxpalak, qaynama, sharshara, osma ko`prik, handoq, tazar va 
sardobalar kabi turli-tuman suv inshoatlari bilan jihozlandi. O`sha davrda ham iqtisodiy 
rivojlanishning soliq tizimi bilan chambarchas bog`liqligi yaxshi ma'lum edi. Soliq yig`imi qancha 
yuqori bo`lsa, ishlab chiqaruvchilar manfaatdorligi kamdir, ammo soliqning pastligi aholi uchun 
qulay bo`lgani bilan, davlatning boshqaruv, mudofaa va boshqa maqsadlariga doimo to`g`ri 
kelavermaydi. Shularni yaxshi tushungan hukmdorlar soliqni iloji boricha me'yorida saqlash va 
uni yig`ishning ma'lum adolatli usullarini qo`llanganlar. Masalan,Ulug`bek hukmronligi davrida 
g`alla g`aram qilinmasdan avval soliq to`plash qat'iyan man' etilgan, chunki dehqon hosil yig`ib 
olgachgina real soliq to`lash imkoniga ega bo`ladi. Soliq aniq uch muddatda, dehqon hosili 
pishishiga qarab bo`lingan:
1) saraton (iyun-iyul);
2) sumbula mezon(avgust va sentabr);

---

JDPI, Maktab menejmenti yo
’nalish
i 1-kurs uchun Iqtisodiyot fanidan ma
’ruzalar matni
3) qavs(noyabr). 
Yana bir muhim masala shuki, soliqlarni yig`ish paytida soliqchilar dehqon, chorvador yoki 
bog`bonga nisbatan zug`um o`tkazmasligi, jismoniy kuch ishlatmasligi va ishni urush janjalgacha 
olib bormasligi zarur qilib qo`yilgan. Bu bilan insonning haq-huquqi, yashashga bo`lgan 
daxlsizligi ta'minlangan.
Umuman, soliq bo`yicha qarzdorlarni bandi qilish va zanjir bilan kishonlab, ularga nisbatan 
qattiq choralar ko`rishga soliqchilarning haqqi yo`q edi.
Soliq miqdori va to`lov tartibini buzmaslikka, suiiste'mollikning oldini olishga harakat 
qilingan. Tartibga amal qilmagan ayrim ma'murlar jazoga tortilgani ma'lum.
Bu davrda ichki va tashqi savdoga katta ahamiyat berilgan. Xitoy, Hindiston, Tibet va 
boshqa ko`pgina davlatlar bilan savdo aloqalari olib borilgan. Bu borada savdogarlar uchun qulay 
sharoitlar yaratilganligini alohida ta'kidlab o`tish kerak. Elchilar "Buyuk ipak yo`li" xafvsizligini 
ta'minlash borasida katta ishlarni amalga oshirganlar. Mamlakat iqtisodiyotining ahvoli, ayniqsa, 
hunarmandchilik 
va 
savdoning 
rivojlanishi, 
tovar-pul 
munosabatlari, 
milliy 
valuta 
mustahkamligiga bevosita bog`liq. Ma'lumki, pulning uchta asosiy vazifasi mavjud:1) qiymat 
o`lchovi; 2) almashuv vositasi; 3) jamg`arma vositasi.
Agar pulning miqdori, uning nufuzi mustahkam bo`lmasa, iqtisodiyot posongisi, muvozanati 
buziladi. Shularni hisobga olib, vaqti-vaqti bilan pul islohotlari o`tkazib turiladi. 1428 yili 
Ulug`bek tomonidan o`tkazilgan islohot katta ijobiy ahamiyatga ega bo`ldi. Muomaladagi fulusiy 
pullar almashtirildi.
Ulug`bek davridagi islohotlar tovar pul munosabatlari rivojiga muhim hissa qo`shdi. 
Iqtisodiyotning barqarorligiga erishildi.