8-mavzu. Mehnat resurslari bilan ta’minlanganlik va mehnat unumdorligi tahlili

Mehnat resurslari bilan ta’minlanganlik

Xodimlar toifasi	O‘tgan davr uchun xodimlar soni	Reja bo‘yicha xodimlar soni	Hisobot davridagi xodimlar soni	Haqiqatda, % da
				Rejaga nisbatan	O‘tgan davrga nisbatan
Asosiy faoliyat xodimlari	874	784	759	96,8	86,8
Ulardan:
Ishchilar	649	524	601	114,7	92,6
Xizmatchilar	172	120	118	98,3	68,6
Rahbarlar va mutaxassislar	53	40	40	100,0	75,4

Ishlab chiqarilayotgan mahsulot murakkablashuvi, avtomatlash­tirilgan uchastka va sexlar joriy qilinishi mutaxassislar ulushi ortishini talab qiladi. Boshqaruvni takomillashtirish, orgtexnikadan foydalanish bilan xizmatchilar ulushini kamaytirish ta’minlanadi.

2-jadval
Mehnat resurslari tarkibi tahlili

Xodimlar toifasi	Xodimlar tarkibi								Salmog‘ining o‘zgarishi, ±
	o‘tgan yil uchun		reja			haqiqatda			rejaga nisbatan		o‘tgan yilga nisbatan
	kishi	%		kishi	%		kishi	%
Asosiy faoliyat xodimlari, jami	874	100		784	100		759	100		-		-
jumladan:
Ishchilar	649	74,2		524	79,6		601	79,2		-0,4		+5,0
Xizmatchilar	172	19,7		120	15,3		118	15,5		+0,2		-4,2
Rahbarlar va mutaxassislar	53	6,1		40	5,1		40	5,3		+0,2		-0,8

2-jadval ma’lumotlari asosiy faoliyat xodimlari tarkibida oldingi va hisobot davrida tarkibiy o‘zgarishlar sodir bo‘lganligini ko‘rsatadi. Rejaga nisbatan ishchilar salmog‘ining kamayishi xizmatchilar, rahbarlar va mutaxassislar salmog‘i ortishi bilan bir vaqtda sodir bo‘lgan, o‘tgan yilga nisbatan esa aksincha, ishchilar salmog‘i ortgani holda boshqa toifadagi xodimlarning salmog‘i kamayishi sodir bo‘lgan. Bu korxona boshqaruvi tarkibidagi o‘zgarishlar bilan shartlangan bo‘lishi mumkin.

Mutaxassislar soni kamayishi zarur malakali mutaxassislar mavjud emasligi natijasi hisoblanadi.
Ishlab chiqarish jarayonida ishtirokiga ko‘ra, ishchilar, asosiy – bevosita asosiy mahsulot tayyorlash bilan band va qo‘shimcha – qo‘shimcha ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishning barcha turlari bilan band – toifaga ajratiladi. Bunday bo‘linish ishchilar sonini tahlil qilish va mehnat unumdorligini yuksaltirishning zaxiralarini aniqlashda jiddiy ahamiyatga ega. Biroq yillik va joriy statistik hisobotda bunday ma’lumotlar keltirilmaydi. Bu turli korxonalarda guruhlashning bir xilligini o‘rnatish qiyinligi bilan, ba’zan esa asosiy va qo‘shimcha toifaga kiritiladigan kasblar ro‘yxati mavjud emasligi bilan izohlanadi.
Asosiy toifaga bevosita korxona mahsulotini ishlab chiqaruvchi ishchilar, qo‘shimcha toifaga ishlab chiqarish uchun zaruriy sharoit­larni ta’minlovchi ishchilar va qo‘shimcha sexlar ishchilari (ta’mirlash-mexanik, instrumental, transport, energetik va hokazo) kiritiladi.
Ishlab chiqarish talablariga nafaqat xodimlarning umumiy soni, balki uning sifat tarkibi ham mutanosibligi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu xodimlarning jinsi, yoshi, staji, kasbi, tarif razryadi va to‘lov tizimi bo‘yicha taqsimlanishi haqida statistik hisobot ma’lumotlarini o‘rganish yo‘li bilan tekshiriladi. Korxonalarda ba’zan malakasi kam xodimlar mavjud bo‘lgan holda yetakchi kasb xodimari yetishmaydi. Statistik hisobot, shuningdek, mehnat resurslarini birlamchi hisobga olish ma’lumotlari asosida ishchilarni malaka razryadlari bo‘yicha guruhlash amalga oshiriladi, har bir razryaddagi ishchilar sonining o‘rtacha tortilgani sifatida o‘rtacha tarif razryadi hisoblab chiqarilib, reja hamda o‘tgan davr ma’lumotlari bilan taqqoslanadi.


8.3. Xodimlar qo‘nimsizligi tahlili


Xodimlar soni, tarkibi va malakasi tahlili mehnat resurslari harakatini o‘rganish bilan to‘ldirilishi lozim bo‘lib, u turli sabablarga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Masalan, qarilik bo‘yicha nafaqaga chiqish, o‘qish uchun, xizmat safari, yuqori lavozimga ko‘tarilish, boshqa korxonaga ishga o‘tish, ishlar va shartnoma muddati tugashi bilan bog‘liq ravishda o‘zgarishi mumkin. Shular bilan bir qatorda, xodimlarni ularning o‘z xohishiga ko‘ra, mehnat intizomini buzganligi uchun, malaka talablariga javob bermasligi uchun bo‘shatish, ya’ni xodimlar qo‘nimsizligi ham xodimlar tarkibi va mehnat unumdor­ligining salbiy o‘zgarishiga, ish vaqtidan to‘liq foydalanmasligiga sabab bo‘ladi.
Mehnat resurslari harakatini tavsiflash uchun quyidagi ko‘rsatkichlar dinamikasi hisoblanadi va tahlil qilinadi:
– xodimlarni ishga qabul qilish aylanmasi koeffitsiyenti (Kiq):

– ishdan ketish bo‘yicha aylanma koeffitsiyenti (Kk):

– qo‘nimsizlik koeffitsiyenti (Kq):

– kadrlar doimiyligi koeffitsiyenti (Kkd):

Tahlil etilayotgan korxonada mehnat resurslari harakati tahlili quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi:


3-jadval
Xodimlar qo‘nimsizligi tahlili

№